S— Demek şu istibdat hayvaniyetten gelmedir?

   C— Evet, müstebid bir kurt, biçare bir koyunu parça parça etmek, daima kavi zaifi ezmek, hayvanların birinci düstur ve kavanin-i esasiyesindendir.

   S— Sonra?..

   C— Şeriat-ı garra zemine nüzul etti. Tâ ki zeminin yüzünü temiz ve insanın yüzünü ak etsin. Şu insaniyetin siyah lekesini izale etsin. Hem de izale etti. Fakat, va-esefa ki, muhit-i zamanî ve mekanînin tesiriyle, hilafet saltanata inkılâb edip, istibdat bir parça hayatlandı. Tâ Yezid zamanında, bir derece kuvvet bularak başını kaldırdığından, İmam-ı Hüseyin Hazretleri hürriyet-i şer’iye kılıncını çekti. Başına havale eyledi. Fakat ne çare ki, istibdadın kuvveti olan cehl ve vahşet, cevanib-i âlemde zeyn-ab gibi Yezid’in istibdadına kuvvet verdi.

   S— Şimdiki meşrutiyet, istibdat nerede? Onların harekâtı nerede. Hilafet, saltanat nerede? Nasıl tatbik ediyorsun? Yekdiğerine musafaha ve temas ettiriyorsun, aralarında karn’lar ve asırlar var?

   C— Meşrutiyetin sırrı, kuvvet kanundadır. Şahıs hiçtir. İstibdadın esası, kuvvet şahısda olur. Kanunu kendi keyfine tabi edebilir. Hak kuvvetin mağlubu... Fakat bu iki ruh her zamanda birer şekle girer, birer libas giyer. Bu zamanın modası böyle giydiriyor. Zannolunmasın istibdat galebe ettiği vakit tamamen hükmünü icra etmiş; meşrutiyet mağlub olduğu vakit mahvolmuş. Kellâ! Kâinatta galib-i mutlak hayr olduğundan pek çok enva ve şuubat-ı heyet-i ictimaiyede meşrutiyet hükümferma olmuştur. Cidal berdevam, harb ise seccaldir.

   S— Bazı adam, “şeriata muhalifdir” diyor?

   C— Ruh-u meşrutiyet, şeriattandır. Hayatı da ondandır. Fakat ilca-ı zaruretle teferruat olabilir; muvakkaten muhalif düşsün. Hem de her ne hâl ki, meşrutiyet zamanında vücuda gelir, meşrutiyetten neşet etmesi lazım gelmez. Hem de, hangi şey vardır ki her cihetle şeriata muvafık olsun? Hangi adam var ki bütün ahvali şeriata mutabık olsun?