Evet, her taifeye ona mahsus bir meşrutiyet, bir teceddüd ilham olunuyor. İşte şu, arkasında şems-i saadeti telvih eden ve temayül ve incizab ve imtizaca yüz tutan lemeat-ı meşverettir ki, bana meşrutiyet-i hükümeti bu kadar sevdirmiştir. Bence taklidin temelini atıp, ihtilafatı çıkarmakla, Mutezile, Cebriye, Mürcie, Mücessime gibi dalâlet fırkalarını İslâmiyet’ten intac eden mesail-i diniyedeki istibdad-ı ilmîdir. Ve nefsü’l-emr’de mukayyed olan şeyde ıtlaktır. ⁽¹⁾  Meşrutiyet-i ilmiye hakkıyla teessüs etse, meyl-i taharri-i hakikatın imdadıyla, fünun-u sâdıkanın muavenetiyle, insafın yardımıyla şu fırak-ı dalle Ehl-i Sünnet ve Cemaate dahil olacakları kaviyyen me’muldür. Şu fırkalar eğer çendan bir hizb olarak görünmüyor; fakat efkârda tahallül ederek münteşiredir. Herkesin dimağında onların meylettiği mesleğe meyelan bulunabilir. Hatta, eğer bir dimağ büyütülse, maani tecsim edilir ise, şu fırak, sinematoğrafvari ⁽²⁾  o dimağda temessül ettiği görülecektir. Şu kıssa uzundur, makamı değil. Siz suallerinizi ediniz.

   S— Şu meşrutiyet büyüklerimizi, beylerimizi kırdı; fakat bazıları da müstahak idi. Hem de maddeten bir şey görmeden yalnız meşrutiyetin namını işitmekle kendi kenlerine düştüler. Bunun hikmeti nedir?

   C— Manen her bir zamanın bir hükmü ve hükümranı vardır. Sizin ıstılahınızca, o zamanın makinesini çeviren bir “ağa” lazımdır. İşte zaman-ı istibdadın hâkim-i manevisi “kuvvet” idi. Kimin kılıncı keskin, kalbi kasi olsa idi yükselirdi. Fakat zaman-ı meşrutiyetin zenbereği, ruhu, kuvveti, hakimi, ağası “hak”dır, “akıl”dır, “marifet”tir, “kanun”dur, “efkâr-i amme”dir. Kimin aklı keskin, kalbi parlak olursa yalnız o yükselecektir. İlim yaşını aldıkça tezayüd, kuvvet ihtiyarlandıkça tenakus ettiklerinden, kuvvete istinad eden kurun-u vusta hükümetleri inkıraza mahkum olup; asr-ı hazır hükümetleri ilme istinad ettiklerinden, Hızırvari bir ömre mazhardırlar.