senede sebep olan o zakkumları yiyip hazmetmesi mümkün değil. Bunun imkânı ancak ve ancak bu farz-ı muhal ile olabilir ki, beşer bu âleme emanet-i kübra mertebesinde ve halife-i rû-yi zemin makamında sair envâ-ı kâinata büyük ve mükerrem bir kardeş olduğu halde en edna, en berbat, en perişan, en muzır ve ehemmiyetsiz, hırsızcasına ve dolayısıyla bu kâinat içine girmiş, karıştırmış. Bu farz-ı muhal, hiçbir cihetle kabul olunamaz.

   Bu hakikat için, elbette bu yarım bürhanımız netice veriyor ki, ahirette Cennet ve Cehennemin zaruri vücudları gibi hayır ve hak din istikbalde mutlak galebe edecektir. Tâ ki, nev-i beşerde dahi sair neviler gibi hayır ve fazilet galib-i mutlak olacak. Tâ beşer de sair kâinattaki kardeşlerine müsavi olabilsin ve sırr-ı hikmet-i ezeliye nev-i beşerde dahi “takarrur etti” denilebilsin.

   Elhasıl: Mâdem mezkûr kat’î hakikatlerle bu kâinatta en müntehab netice ve Hâlik’ın nazarında en ehemmiyetli mahlûk beşerdir. Elbette ve elbette ve hayat-ı bakiyede Cennet ve Cehennemi, bilbedahe, beşerdeki şimdiye kadar zalimane vaziyetler Cehennem’in vücudunu; ve fıtratındaki küllî istidadat-ı kemaliyesi ve kâinatı alâkadar eden hakaik-ı imaniyesi Cenneti bedahetle istilzam ettiği gibi; her halde iki harb-i umumi ile ettiği ve kâinatı ağlattıran  cinayetleri ve yuttuğu zakkum şerleri ve hazmetmediği için kustuğu ve zeminin bütün yüzünü pislendirdiği vaziyetiyle, beşeriyeti en berbat bir dereceye düşürüp bin senelik terakkiyatını zîr ü zeber etmek cinayetini beşer hazmetmeyecek. Her halde çabuk başında bir kıyamet kopmazsa, hakaik-ı İslâmiye beşeri esfel-i safilîn derece-i sukutundan kurtarmağa ve rû-yi zemini temizlemeğe ve sulh-u umumîyi temin etmeğe vesile olmasını Rahman-ı Rahimin rahmetinden niyaz ediyoruz ve ümid ediyoruz ve bekliyoruz.

   İKİNCİ KELİME ki, müddet-i hayatımda tecrübelerimle fikrimde tevellüd eden şudur:

   Ye’s en dehşetli bir hastalıktır ki, âlem-i İslâm’ın kalbine girmiş. İşte o yeistir ki bizi öldürmüş gibi, garpta bir-iki milyonluk küçük bir devlet,