Üçüncü menba: Vicdandaki fıtrattır.

   Bunlar gibi daha çok menbalar vardır.

   İşte bu hads, bütün menabii söndürülmezse sönmez. Şüphe bir delili, yüz delili atsa da medlûle iras-ı zarar edemez. Çünkü o kubbe-i âliye yalnız bir direk üstünde kaim değildir. Zihnin cüz’iyeti hasebiyle müşteri nazarıyla isbatına çalışmak hatardır. Belki bu istidlâlât ve berahinin vazifesi menfidir. Matlabı tavzih eder, tasfiye eder. Bazen de takviye eder.

   Tedkik iki çeşittir: Biri gittikçe nûrun-âlâ-nûr tenevvür eder; diğeri gittikçe şübehâtın zulümatına düşer. Meselâ, bir tatlı suyun menbaı var. O menbadan binlerce cedavil ve o cedvellerden şubeler teferru ederek çok yerlerde dolaşıp, bazı ecza-i âherle bulaşmış. İşte bir adam menbaı gördü, tattı, hakkalyakînle tatlılığını anlamış. Teşaubatın ittisalini derk etmiş. Sonra hangi cedvele, yahud herhangi fer’e rastgelse, edna bir emare tatlılığına dair ona kanaat verir. Tâ aksi, kat’î bir delil ile tebeyyün edinceye kadar. O vakit, “başka madde karışmış” der. Bu nevi nazar ve tetkik imanın kuvvet ve inkişafına yardım eder.

   İkinci nazar: Menbadan aşağı inmeğe bedel, aşağıda gezer. Bu ise hangi fer’e rasgelse acılığına bir emare görse şüpheye düşer, tatlılık için delil-i kat’î arzu eder. (Heyhât! Her yerde bürhan ele gelmez.) Böyle incecik bir fer’e cesim bir neticeyi bindirmek ister. Gitgide şüphe, emniyetsizlik tezayüd eder. Hem de akıl nazar penceresiyle eşyaya bakar. Halbuki mahall-i iman olan kalb, hads ve ilham gibi isimlerle tabir edilen bir hiss-i sadise-i batıniye ile hakaika bakar ki, enbiyada vahy o hisse göredir.

   Nazar-ı aklî kendi desatiriyle çok fakirdir ve dardır. Pek çok hakaika karşı kasır olur. Kavrayamadığından, “hakikat değil” der, reddeder.