S— Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiye neden hizmet edemedi?

   C— En büyük hizmeti, adem-i hizmetidir. En büyük hareketi, hareketsizliğidir. Çünkü, buradaki hâkim olan kuvvet-i ecnebiye, lehinde olmayan her bir hareketi boğuyor. Hareket edenleri gördük. Mukaddes câmilerde gavurlara dua ettirildi ve mücahidlerin cevaz-ı katline fetva verdirildi. İşte Dârü’l-Hikmet, bu fırtına içinde âlet ettirilmedi. En büyük mâni olan ecnebi kuvvet, bütün kuvvetiyle ahlâksızlığı himaye ve teşci ediyordu..

   İkinci derecede sebep: Dârü’l-Hikmet eczaları kabil-i imtizac, belki de ihtilât değil. Şahsi meziyetleri vardır. Cemaat ruhu tevellüd etmedi. “Ene”ler kavidir, delinmedi ki bir “nahnü” olsun. “Ben”, “biz” olmadı. Mesailerinde teşarük düsturuyla işe girişildi, teavün düsturu ihmal edildi.

   Teşarük, maddiyatta eseri azimleştirir, fevkalâde yapar. Maneviyat ve efkârda âdileştirir, belki çirkinleştirir.

   Teavün düsturu bunun tamamen aksidir, maddiyatta cemaate nisbeten pek küçük, fakat yalnız bir şahsa nisbeten, büyük eserlere vasıta olur. Maneviyatta ise, eseri, harikulâde derecesine is’âd eder.

   Hem de tenkitleri çok keskinleşmiştir, karşısına çıkan fikir parçalanır, söner.

   Ehakkı aramakla bazen hakkı da kaybeder. Hakda ittifak, ehakda ihtilâf olduğundan bence çok defa hak, ehakdan ehakdır. Ehakkın müddet-i taharrisi zamanında, bâtılın vücuduna bir nevi müsamaha var. Yani, bazen hasen, ahsenden ahsendir.

   S— Biri dese: “Bu hadisi kabul etmem.” Nasıldır?

   C— Bazen adem-i kabul, kabul-ü ademle iltibas olunur. Çok hatiata müncer olur. Halbuki, adem-i kabul, adem-i delil-i sübut onun delilidir. Kabul-u adem, delil-i adem ister. Biri şek, biri inkârdır. Mesela, bir hadisin kabulü, adem-i kabulü, kabul-ü ademi vardır.

   Birincisi: Bürhanî bir cazibe ister.

   İkincisi: Kaziye-i tasdikî değil, belki cehildir.

   Üçüncüsü: Red ve inkâr olduğundan bürhan ve isbat ister. O nefydir. Nefy kolayca isbat edilmez. Belki butlan-ı mana ile binefsihi müntefi olur.