S— Herkes, zaman ve dehrden şikayet ediyor. Acaba Sâni-i Zülcelâlin sanat-ı bediine itiraz çıkmaz mı?

   C— Hayır, asla... Belki manası şudur: Güya şikayetçi der ki, istediğim emir ve arzu ettiğim şey ve teşehhi ettiğim hâl; hikmet-i ezeliyenin düsturiyle tanzim olunan âlemin mahiyeti müstaid değil ve inayet-i ezeliyenin pergeliyle nakşolunan feleğin kanunu müsaid değil ve meşiet-i ezeliyenin matbaasında tab’ olunan zamanın tabiatı muvafık değil ve mesalih-i umumiyeyi tesis eden hikmet-i ilâhî razı değildir ki, şu âlem-i imkân Feyyaz-ı Mutlak’ın yed-i kudretinden şu ukulümüzün hendesesiyle ve tehevvüsümüz iştihasıyla istediğimiz semeratı koparsın. Verse de tutamaz, düşse de kaldıramaz. Evet bir şahsın tehevvüsü için büyük bir daire-i muhite, hareket-i mühimmesinden durdurulmaz.

   Elhasıl: Cerbeze bir hâkimdir. Yalnız seyyiat tarafını konuşturmamalı, onun hasmı olan hasenatı da dinlemeli, sonra muvazene edip, mizan-ı haşirdeki hükm-ü adilâne gibi, racih gelene muhabbetle hak vermelidir.

   S— Efkâr-ı hâzırada cerbeze nasıl bir tesir etmiştir?

   C— Bak, o seyyiedir ki, Ararat Dağı kadar bize zulm ve tahkir eden ecnebi bir devleti, ne safsatalı bahanelerle, bilmem hangi tarihte Kırım’da bize yardım etmiş gibi yavelerle, bize dost olabilecek surette gösteriyorlar. Hem Sübhan Dağı kadar, İslâmiyetin izzet ve şerefine çalışan gürûh-u mücahidini, acib bahanelerle en fena derekesine indirip, millete düşman gibi gösteriyorlar. Hem de, Avrupa’nın terbiyesinin neticesi olarak;  خُذْ مِنْ كُلِّ شَىْءٍ اَحْسَنَهُ  kaidesiyle her şeyin en iyi cihetini nazara almak maslâhat iken, en fena ciheti nazara alıp mütemadiyen milleti ye’se sevk ederek, ruh-u cemaati öldürüyor.

   Hem yine cerbeze seyyiesine, zaaf-ı akide inzimam etmesiyle, mesail-i diniyede en zaif tarafını irae ederek dinsizliğe zemin ihzar ediyor.