Veyahut bir sene zarfında birisinden gelen rayiha-yı keriheyi, cerbeze ile tayy-ı zaman ederek, bir dakika-i vahidede, o şahs-ı hâzırda sudurunu tasavvur etse acaba, evvelki adam ne derece mustakzir, ikinci adam ne derece müteaffin, hatta hayal gözünü kapasa, vehim dahi burnunu tutsa, mağaralarından kaçsalar, akıl onları tevbih etmeye hakkı olmayacaktır.

   İşte şu cerbezenin tavr-ı acibi; zaman ve mekânda müteferrik şeyleri toplar, bir yapar. O siyah perde ile her şeyi temaşa eder.

   Hakikaten cerbeze, envaıyla garaibin makinesidir.

   Görülmüyor mu ki, cerbeze-âlûd bir aşıkın nazarında, umum kâinat, birbirine muhabbet ile müncezib, rakkasane hareket edip gülüşüyor veyahut çocuğunun vefatıyla matem tutan bir validenin cerbeze-âlûd meyusiyeti nazarında umum kâinat hüzün-engizane ağlaşıyor.

   Herkes, istediği ve haline münasib gördüğü meyveyi koparır.

   Bu makamda size bir temsil:

   Meselâ: Sizden yorulmuş bir yolcu adam, yalnız bir saat tenezzüh etmek üzere, gayet müzeyyen ve müzehher bir bahçeye girse, (nekaisten müberra olmak cinan-ı Cennetin mahsusatından ve her kemale bir noksanı karıştırmak, şu âlem-i kevn ve fesadın mukteziyatından olmakla) şu bahçenin müteferrik köşelerinde bazı pis ve murdar şeyler bulunduğu için, inhiraf-ı mizac sevki ve emri ile, yalnız o taaffünatı taharri ve o murdar şeylere idame-i nazar eder. Güya, onda yalnız o var.. Hülyanın hükmüyle fena hayal tevessü ederek, o bostanı bir selh-hane ve mezbele suretinde gösterdiğinden midesi bulanır ve istifrağ eder, kemal-i nefretle kaçar. Acaba, beşerin lezzet-i hayatını gussedar eden böyle bir hayale hikmet ve maslâhat rû-yi rıza gösterebilecek midir?

   Güzel gören güzel düşünür. Güzel düşünen, hayatından lezzet alır.