Dördüncü Maden: Ruha masdar itibariyle bir derece müşabih ve yalnız vücud-u hissî olmayan envada hükümran olan kavanine dikkat edilse görünür ki, şayet o kanun vücud-u haricî giyse idi, o envaın birer ruhu olurdu. Halbuki daima bâki, daima müstemir, hiçbir tagayyürat onların vahdetine tesir etmez. Ruh ise âlem-i emirden gelen bir kanun-u zîşuur, bir namus-u zîhayattır ki, kudret-i ezeliye ona vücud-u haricîyi giydirmiş. Demek nasıl ki, sıfat-ı iradeden ve âlem-i emirden gelen şuursuz kavanin daima baki kalıyor. Aynen onların kardeşi ve onlar gibi sıfat-ı iradenin tecellisi olan, âlem-i emirden gelen ruh, bekaya mazhar olmak daha ziyade lâyıktır. Çünkü zîvücud ve zîhakikat-ı hariciyedir. Daha kavidir, çünkü zîşuurdur. Daha daimîdir, çünkü hayydır, zîhayattır.

   Ey birader! Zihni iz’ana, kalbi kabule ihzar etmek için şu dört makamdaki nikâtı fehmetmiş isen işte bak, maksada giriyoruz. İşte Kur’an-ı Kerim ve Furkan-ı Hakîm’in cennetine gir, bak. Haşr-i cismanî kemal-i vuzuh ile ve Cennet ve Cehennemin ahvalini beyan-ı mu’ciz ile sana gösteriyor. Kimsenin haddi yoktur, o beyandan sonra beyana kalkışsın.

لَيْسَ بَعْدَ بَيَانِ الْقُرْاٰنِ بَيَانٌ

نَعَمْ، اِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ اِخْتَفَتِ النُّجُومُ وَانْطَفَتِ السُّرُجُ

   Bak, menzilgâh-ı dünyada a’sar-nişîn olan ecyalin sufufuna hitaben kâinatı zelzeleye getiren şu hutbe-i ezeliyeyi dinle:

إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا * وَأَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقَالَهَا * وَقَالَ الْإِنْسَانُ مَا لَهَا * يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا * بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحَى لَهَا * يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ * فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ * وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ

وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ۖ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِن ثَمَرَةٍ رِّزْقًا ۙ قَالُوا هَٰذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِن قَبْلُ ۖ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا ۖ وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ ۖ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ