Feyâ acaba! Vacibü’l-Vücudun lâzime-i zaruriye-i beyyinesi olan ezeliyeti zihinlerine sığıştıramayan, nasıl oluyor da her bir cihetten ezeliyete münafi olan maddenin ezeliyetini zihinlerine sığıştırabilirler? Hem dest-i tasarruf-u kudrete karşı mukavemet edemeyen koca kâinat, nasıl oldu da küçücük ve nazik zerratların (öyle dehşetli salâbet bulmuş ki) kudret-i ezeliyenin yed-i idamına karşı dayanıyor. Hem nasıl oluyor ki, kudret-i ezeliyenin hassası olan ibda ve icadı, hiçbir münasebet-i makule olmadan en âciz ve en biçare esbaba isnad ediliyor?

   İşte Kur’an-ı Kerim, şu delili, halk ve icaddan bahseden âyatı ile ezhanda tanzim ediyor. Müessir-i hakiki yalnız Allah’tır. Tesir-i hakiki esbabda yoktur. Esbab, izzet ve azamet-i kudretin perdesidir. Tâ ki, aklın nazar-ı zâhirisinde dest-i kudret umur-u hasise ile mübaşir görünmesin. Bir şeyde iki cihet var. Biri mülk, ayinenin mülevven vechi gibi. Ezdat ona varid oluyor. Çirkin olur, şer olur, hakir olur, azim olur, …ilh. Esbab bu cihette vardır. İzhar-ı azamet ve izzet-i kudret öyle ister.

   İkinci cihet, melekûtiyet cihetidir, ayinenin şeffaf vechi gibi. Şu cihet her şeyde güzeldir. Şu cihette esbabın tesiri yoktur. Vahdet öyle ister. Hattâ hayat ve ruh ve nur ve vücud, iki vecihleri şeffaf ve güzel olduğundan mülken ve melekûten vasıtasız dest-i kudretten çıkıyorlar.

   DÖRDÜNCÜ BÜRHAN

   Vicdan-ı beşer denilen fıtrat-ı zîşuurdur. Şu bürhanda Dört Nükte’ yi nazar-ı dikkate al.

   Birincisi: Fıtrat yalan söylemez. Meselâ, bir çekirdekteki meyelân-ı nümuvv der ki: “Sünbülleneceğim, meyve vereceğim.” Doğru söyler. Meselâ, yumurtada bir meyelân-ı hayat var. Der: “Piliç olacağım.” Biiznillah olur. Doğru söyler. Meselâ, bir avuç su incimad ile meyelân-ı inbisatı der: