Menfiye kapılan, harf gibi,  دَلَّ عَلٰى مَعْنًى فِى نَفْسِ غَيْرِهِ  yahut  لاَيَدُلُّ عَلٰى مَعْنًى فِى نَفْسِهِ  tarif edilir. Demek bütün harekâtı, bizzat hariç hesabına geçer. Çünkü iradesi hükümsüzdür. Hulûs-u niyeti faide vermez. Bahusus menfi iki cihet-i zaafla hariç cereyanının kuvvetine bir âlet-i lâ-ya’kıl olur.

   Diğer müsbet cereyan ise ki, dahilden muvafık şeklini giyer. İsim gibi  دَلَّ عَلٰى مَعْنًى فِى نَفْسِهِ  dir. Hareketi kendinedir. Tebei haricedir. Lâzım-ı mezheb mezheb olmadığından, belki muahez değil. Bahusus iki cihetle kuvveti, hariç cereyanın müsbet ve zaafına inzimam etse, harici kendine âlet-i lâ-yeş’ur edebilir.

   Dediler:

   — Dinsizliği görmüyor musun, meydan alıyor. Din namına meydana çıkmak lâzım.

   Dedim:

   — Evet lâzımdır. Fakat kat’î bir şart ile ki, muharrik, aşk-ı İslâmiyet ve hamiyet-i diniye olmalı. Eğer muharrik veya müreccih, siyasetçilik veya tarafgirlik ise, tehlikedir. Birincisi hata da etse, belki ma’fuvdur. İkincisi isabet de etse, mesuldür.

   Denildi:

   — Nasıl anlarız?

   Dedim:

   — Kim fasık siyasetdaşını, mütedeyyin muhalifine, sû-i zan bahaneleriyle tercih etse, muharriki siyasetçiliktir. Hem umumun mal-ı mukaddesi olan dini, inhisar zihniyetiyle kendi meslekdaşlarına daha ziyade has göstermekle, kavi bir ekseriyette, dine aleyhdarlık meyli uyandırmakla nazardan düşürmek ise, muharriki tarafgirliktir.