وَأَمْرُهُمْ شُورٰى بَيْنَهُمْ

وَشَاوِرْهُمْ فِى اْلاَمْرِ

   ⁽¹⁾ Tarih bize gösteriyor ki, İslâm ne derece dine temessük etmiş ise, terakki etmiş, ne vakit dinde zaaf göstermiş ise, tedenni etmiştir. Başka dinde, bilâkis kuvveti zamanında vahşet, zaafı zamanında temeddün hasıl olmuştur.

   Cumhur-u enbiyanın şarkta bi’seti, kader-i ezelinin bir remzidir ki, şarkın hissiyatına hâkim dindir. Bu gün âlem-i İslâmdaki tezahürat da gösteriyor ki, âlem-i İslâmı uyandıracak, şu mezelletten kurtaracak yine o hisdir.

   Hem de sabit oldu ki, bu devlet-i İslâmiyeyi bütün öldürücü müsademata rağmen, yine o his muhafaza etmiştir. Bu hususta garba nisbetle ayrı bir hususiyete malikiz. Onlara kıyas edilemeyiz.

   Saltanat ve hilâfet gayr-ı münfek, müttehid-i bizzattır. Cihet muhteliftir. Binaenaleyh, bizim padişahımız, hem sultandır, hem halifedir ve âlem-i İslâmın bayrağıdır. Saltanat itibariyle otuz milyona nezaret ettiği gibi, Hilâfet itibariyle üçyüz milyonun mabeynindeki rabıta-i nuraniyenin mâkes ve istinadgâh ve medetkârı olmak gerektir. Saltanatı “sadaret”, hilâfeti “meşihat” temsil eder.

   Sadaret üç mühim şuraya bizzat istinad ediyor, yine kifayet etmiyor. Halbuki böyle inceleşmiş ve çoğalmış münasebat içinde, içtihadattaki müdhiş fevza, efkâr-ı İslâmiyedeki teşettüt, fasid medeniyetin tedahüliyle ahlâkdaki müdhiş tedenni ile beraber, meşihat cenahı bir şahsın içtihadına terkedilmiş.