Lâkin adalet-i izafiye cüz’ü külle feda eder. Fakat muhtar cüz’ün, sarihen veya zımnen ihtiyar ve rıza vermek şartıyla; ene’ler nahnü’ye inkılâb edip mezci, cemaat ruhu tevellüd ederek, külle feda olmak için ferd zımnen rızadade olabilir.

   Bazen nur, nar göründüğü gibi şiddet-i belâgat da mübalağa görünür. Şurada nükte-i belâgat üç noktadan terekküb ediyor:

   Birincisi: Beşerin fıtratındaki istidad-ı isyan ve tehevvür, gayr-ı mahdut olduğunu göstermektir. Hayra olduğu gibi, şerre dahi insanın kabiliyeti na-mütenahî gibidir. Hodgâmlık ile öyle insan olur ki, heves ve ihtirasına mâni her şeyi, hatta elinden gelirse dünyayı harab ve nev-i beşeri mahvetmek ister.

   İkincisi: İstidad-ı fıtrînin haricde derece-i kuvvetini izharla, mümkini vaki suretinde göstererek, nefsi zecr edip —demek o damar-ı gadr ve isyan çekirdeği, güya bilkuvveden bilfiile çıkıp, imkânatı vukuata inkılâb ederek, müstaid olduğu semeratı verip, bir şecere-i zakkum suretinde hayalin nasbü’l-ayn’ına vaz’eder—tâ matlub olan teneffür ve inzicarı, nefsin dibine kadar işletilsin. İrşadî belâgat böyle olur.

   Üçüncüsü: Kaziye-i mutlaka, bazen külliye; ve kaziye-i vaktiye-i münteşire, bazen daime suretinde görünür. Halbuki bir ferd, bir zamanda hükme mazhar olsa, kaziyenin mantıkan sıdkına kâfidir. Ehemmiyetli bir kemmiyet olsa, örfen dahi doğrudur. Nasıl ki, her mahiyette bazı harikulâde efrad veya o nev’in nihayet derecede tekemmül etmiş bir ferd veya her ferd için acib şeraite câmi harika bir zaman bulunur ki; sair efrad ve ezmine o ferde veya o zamana nisbeten zerreler kadar, küçücük balıklar balina balığına nisbeti gibidir.