İkinci Nokta: Ekalliyette kalan kavl, eğer içindeki hakikat ve mağz, onu intihab eden istidatlardaki heves ve hevâ ve mevrus ayineye ve mizacına galebe çalmazsa, o kavl bir hatar-ı azimde kalır. Zira, istidat onunla insibağ edip onun muktezasına inkılâb etmek lâzım iken; o, onu kendine çevirir ve telkih eder, kendi emrine musahhar eder. İşte şu noktadan hüdâ hevâya tahavvül ve mezhep mizacdan teşerrüb eder. Arı su içer bal akıtır, yılan su içer zehir döker.

   S— Acaba kâinatta, şu meclis-i âlî-i İslâmî şu sergerdan küre şehrinde bir intizamı daha bulmayacak mıdır?

   C— İman ederim ki, umum âlem-i İslâmî; millet-i insaniyede ve Âdem kavminde bir meclis-i mebusan-ı mukaddese hükmüne geçecektir. Selef ve halef asırlar üzerine birbirine bakıp mabeynlerinde bir encümen-i şura teşkil edeceklerdir. Fakat, birinci kısım olan ihtiyar babalar, sâkitane ve sitayişkârane dinleyeceklerdir.

   S— ⁽¹⁾ Taaddüd-ü zevcat, esir ve köle gibi bazı mesaili, bazı ecnebiler serrişte ederek, medeniyet nokta-i nazarında şeriata bazı evham ve şübehatı irad ediyorlar.

   C— Şimdilik mücmelen bir kaide söyleyeceğim. Tafsili müstakil bir risale ile beyan etmek fikrindeyim.

   İşte İslâmiyet’in ahkâmı iki kısımdır:

   Birisi: Şeriat ona müessistir, bu ise hüsn-ü hakiki ve hayr-ı mahzdır.

   İkincisi: Şeriat muaddildir. Yani; gayet vahşi ve gaddar bir suretten çıkarıp, ehven-i şer ve muaddel ve tabiat-ı beşere tatbiki mümkün ve tamamen hüsn-ü hakikiyeye geçebilmek için zaman ve zeminden alınmış bir surete ifrağ etmiştir. Çünkü, birden tabiat-ı beşerde umumen hükümferma olan bir emri birden ref’ etmek, birden tabiat-ı beşeri birden kalbetmek iktiza eder.