C— Acaba ne cihetle, ne insafla, ne suretle Sübhan Dağı kadar ağır ve büyük olan iman ve İslâmiyet ve insaniyet ve cinsiyet sebebiyle hasıl olan muhabbet; şöyle çocuğun bahanesiyle bazı nâmeşru harekât vesilesinden mütehassıl olan adavete karşı hafif ve mağlûb olmuştur? Evet, muhabbeti iktiza eden İslâmiyet ve insaniyet Cebel-i Uhud gibidir. Adaveti intac eden esbab, bazı küçük bir çakıl taşları gibidir. Muhabbeti adavete mağlub ettiren adam, nazar-ı hakikatte Cebel-i Uhud’u bir çakıl taşından aşağı derecesine indirmek kadar ahmakane bir harekettir. Adavetle muhabbet, ziya ile zulmet gibi içtima edemez. Adavet galebe çalsa, muhabbet mümâşata inkılâb eder. Muhabbet galebe çalsa, adavet terahhum ve acımağa inkılâb eder. Benim mezhebim; muhabbete muhabbet etmektir, husumete husumettir. Yani dünyada en sevdiğim şey muhabbet ve en darıldığım şey de husumet ve adavettir.

   S— Veli olan şeyh, müddeî olan müteşeyyihle olan farkları nedir?

   C— Eğer hedef, maksadı; İslâmın ziya-yı kalb ve nur-u fikriyle ittihad; ve mesleği muhabbet; ve şiarı terk-i iltizam-ı nefs; ve meşrebi mahviyet; ve tarikatı hamiyet-i İslâmiye olsa; kabildir ki, bir mürşid ve hakiki şeyh olsun. Lâkin, eğer mesleği, tenkıs-ı gayr ile meziyetini izhar ve husumet-i gayr ile muhabbetini telkin ve inşikak-ı asâyı istilzam eden hiss-i taraftarlık ve meyelân-ı gıybeti intac eden kendi muhabbetini başkasına olan husumete mütevakkıf gösterilse; o bir müteşeyyih-i müteevviğdir, bir zi’b-i mütegannimdir. Davula bedel, tarikata veya kitaba el vurur ki bahşiş ve şabaş alsın. Din ile dünyanın “sayd”ına gider. Ya bir lezzet-i menhuse veya bir tehevvüs-ü süflî veya bir ictihad-ı hata onu aldatmış; o da kendisini iyi zannedip büyük meşayihe ve zevat-ı mübarekeye sû-i zan yolunu açmıştır.