Ve beden ve azayı dolduracak itaat vardır. Ve dereleri hayatlandıracak, dağları müzeyyen edecek efradımız var. ⁽¹⁾ Neden böyle sefil ve müflis ve zelil kaldık ki, yol üstüne de kaldık. Terakkiye binenler bizi çiğneyip istikbale doğru koşup gidiyorlar. Komşumuz olan millet bizden az iken kuvvetleri çok. Bizden kısa, üzerimize tetavül ediyorlar?

اِنَّ رِكْسَهُمْ يَغْلِبُ طَاهِرَنَا

⁽²⁾

   C— Hîna meşrutiyette tevbenin kapısı açıktır ve tevbe edenler çoktur. Şimdiki rüesaya tevbih ve ta’nifde hakkım yoktur. Ben taşımı sâbıka atıyorum. Bazılarının hatırı kırılsa da mazur tutulsun. Yalnız hakkın hatırı kırılmasın. Zira, milletin hatırı, onların hatırından daha âli, daha gâlidir. İşte o tedenninin mühim bir sebebi, bazı rüesa ile haksız olarak velâyeti dava eden ehliyetsiz bazı müteşeyyihlerdir. Fakat, sünnet-i seniyyeye muhalif olan bu sünnet-i seyyie yine istibdadın seyyiatındandır.

   S— Nasıl?

   C— Zira, her bir millet için, onun, cesaret-i milliyeyi teşkil eden ve namus-u milliyeyi muhafaza eden, kuvveti ondan toplanacak bir manevi havuz vardır. Ve sahavet-i milliyesini teşkil eden ve menafi-i umumiyesini temin eden, fazla kalan malları ondan tahazzun edecek bir hazine-i maneviye vardır. İşte o iki kısım reisler, bilerek veya bilmeyerek, o havuzun ve o hazinenin etrafında delik-melik açtılar. Mâye-i bekayı, madde-i hayatı çektiler. Havuzu kurutup, hazineyi boş bıraktılar. Nasıl bir adamın kuvve-i gadabiye olan dâfiası ve kuvve-i şeheviye olan cazibesi olmazsa ölmüş olmuş olur veya hayy iken meyyittir.