C— Nedamet ettiğinizden vazifeniz olan suale avdet edebilirsiniz.
S— Ulema-i eslâf istibdadın fenalığından bahsetmişler mi?
C— Bin kere evet. Zira ağleb-i şuara kasidelerinde, çok müellifler kitaplarının dîbacelerinde zamandan şikâyet ve dehre itiraz ve feleğe hücum etmiş ve dünyayı ayak altına alıp çiğnemişler. Eğer kalb kulağıyla ve akıl gözüyle dinleyip baksanız, göreceksiniz ki, bütün itirazat okları, mazinin muzlim perdesine sarılan istibdadın bağrına gider. Ve işiteceksin ki; bütün vaveylâlar istibdat pençesinin tesirinden geliyor. Gerçi istibdat görünmüyordu ve ismi belli değil idi; lâkin herkesin ruhu istibdadın manasıyla tesemmüm ederdi ve bir zehir atanı bilir idi. Bazı kuvvetli dâhiler nefes aldıkça amik ve derin bir feryad koparır idi. Fakat akıl onu güzelce tanımazdı. Çünkü karanlıkta ve toplanmamış idi. Vaktâ ki o mana-yı istibdadı, def’i muhal bir belâ-yı semavî zan ettiler; zamana hücum ve dehrin başına tokat ve feleğin bağrına oklar atmağa başladılar. Çünkü, bir kaide-i mukarreredir: Bir şey cüz-i ihtiyarînin dairesinden ve cüz’iyetten çıkıp külliyet dairesine girse, veyahut bihasebi’l-âde def’i muhal olsa; zamana isnad edilir ve kabahat dehre atılır. Taşlar feleğin kubbesine vurulur. Eğer iyi temaşa etsen göreceksin ki; feleğe atılan taşlar, döndüğü vakit bir yeis olarak kalbde tahaccür eder...
اُنْظُرْ كَيْفَ اَطَالُوا فِيمَا لاَ يَلْزَم ُ وَكُلَّمَۤا اَضَۤائَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ اَثْنَوْا عَلٰى مَنْ سَادَهُمْ وَكُلَّمَا اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ شَتَمُوا الزَّمَانَ
S— Acaba şu zaman ve dehrin şikâyetinden Sâni-i Zülcelâlin sanat-ı bediine itiraz çıkmaz mı?
C— Hayır, aslâ!... Belki manası şudur: Güya şikâyetçi der ki:
