Bunun en mühim sebebi: Meselâ, senin dört oğlun varsa, askerlik mülâhazasıyla evlenmezler. Şayet evlenseler, memuriyet ilcasıyla kedi yavrusu gibi her tarafa gezdirerek mahsül-ü hayatını zayi edecektir. Delil istersen Van’a git; bir Ermeni kapısını, bir İslâm dergâhını aç, bak. Göreceksin ki, Ermeni evi on sağlam delil gösterecek, İslâmın evi iki zayıf bürhanı nazar-ı ibrete arz edecektir.

   S— Eskiden İslâmlar zengin, onlar fakir... Şimdi her yerde kaziyye bil’akistir. Hikmeti nedir?

   C— İki sebebi bilirim:

   Birincisi:  لَيْسَ لِلاِنْسَانِ اِلاَّ مَا سَعٰى  olan ferman-ı Rabbanîden müstefad olan meyelân-ı sa’y ve  اَلْكَاسِبُ حَبِيبُ اللهِ  olan ferman-ı Nebevîden müstefad olan şevk-i kesb. Bazı telkinat ile o meyelân kırıldı ve o şevk de söndü. Zira i’lâ-yı kelimetullah şu zamanda maddeten terakkiye mütevakkıf olduğunu bilmeyen; ve dünya  مِنْ حَيْثُ هِىَ مَزْرَعَةُ اْلاٰخِرَةِ  cihetiyle kıymetini takdir etmeyen; ve kurun-u vusta ve kurun-u uhranın ilcaatını tefrik eylemeyen; ve birbirinden gayet uzak, biri mezmum ve biri memduh olan tahsil ve kisbde olan kanaatı ile, mahsul ve ücretteki kanaatı temyiz etmeyen; ve birbirinden nihayet derecede baid, hatta biri tenbelliğin ünvanı, diğeri hakiki ihlâsın sadefi olan iki tevekkülü –ki, biri, meşietin muktezası olan, esbab arasındaki nizama karşı temerrüd hükmünde olan tertib-i mukaddemattaki bir tevekkül-i tenbelâne; diğeri, İslâmiyetin muktezası olan netice itibariyle gerdendade-i tevfik olarak vazife-i ilâhiyeye karışmamakla terettüb-ü neticede mü’minane tevekküldür– ikisini birbiriyle iltibas eden