ve muntazam bir şehr-i rahmanî suretinde görünüyor. O kitabın bütün sureleri, ayetleri ve kelimatları, hattâ harfleri ve babları ve fasılları ve sayfaları ve satırları umumunun, her vakit manidarane mahv u isbatları ve hakîmane tağyir ve tahvilleri; icma ile, bir Alîm-i Külli Şey’in ve bir Kadîr-i Külli Şey’in ve bir musannifin, her şeyde her şeyi gören ve her şeyin her şeyi ile münasebetini bilen, riayet eden bir Nakkaş-ı Zülcelâlin ve bir Kâtib-i Zülkemalin vücudunu ve mevcudiyetini bilbedahe ifade ettikleri gibi, bütün erkân ve envaıyla ve ecza ve cüz’iyatıyla ve sekeneleri ve müştemilâtıyla ve varidat ve masarifatıyla ve onlarda maslâhatkârane tebdilleriyle ve hikmetperverane tecditleriyle, bil’ittifak, hadsiz bir kudret ve nihayetsiz bir hikmetle iş gören âli bir ustanın ve misilsiz bir Sâniin mevcudiyetini ve vahdetini bildiriyorlar. Ve kâinatın azametine münasib iki büyük ve geniş hakikatın şehadetleri, kâinatın bu büyük şehadetini isbat ediyorlar.

   Birinci Hakikat: Usulü’d-din ve ilm-i kelâmın dâhi ulemasının ve hükema-i İslâmiyenin gördükleri ve hadsiz bürhanlarla isbat ettikleri hudus ve imkân hakikatleridir. Onlar demişler ki: “Madem âlemde ve her şeyde tegayyür ve tebeddül var; elbette fanidir, hâdistir, kadim olamaz. Madem hâdistir, elbette onu ihdas eden bir Sâni var. Ve madem her şeyin zatında vücudî ve ademî bir sebep bulunmazsa müsavidir, elbette vacib ve ezelî olamaz... Ve madem muhal ve batıl olan devir ve teselsül ile birbirini icad etmek mümkün olmadığı kat’i bürhanlarla isbat edilmiş; elbette öyle bir Vacibü’l-Vücud’un mevcudiyeti lâzımdır ki, naziri mümteni’, misli muhal ve bütün maadâsı mümkün ve masivası mahlûku olacak”. Evet hudus hakikatı, kâinatı istilâ etmiş, çoğunu göz görüyor; diğer kısmını akıl görüyor. Çünkü, gözümüzün önünde her sene güz mevsiminde öyle bir âlem vefat eder ki; her birisinin hadsiz efradı bulunan ve her biri zîhayat bir kâinat hükmünde olan yüzbin nevi nebatat ve küçücük hayvanat, o âlem ile beraber vefat ederler. Fakat o kadar intizam ile bir vefattır ki; haşir ve neşirlerine medar olan ve rahmet ve hikmetin mucizeleri, kudret ve ilmin harikaları bulunan çekirdekleri ve tohumları ve yumurtacıkları baharda yerlerinde bırakıp, defter-i a’mâllerini ve gördükleri vazifelerin programlarını onların ellerine vererek, Hafiz-i Zülcelâlin himayesi altında, hikmetine emanet eder; sonra vefat ederler. Ve bahar mevsiminde, haşr-i âzamın yüzbin misali ve numune ve delilleri hükmünde olarak o vefat eden ağaçlar ve kökler ve