hakiki mahiyetini kavramayan birtakım sathî beyinler nazarında sadece dindarlık düşmanlığı manasına alınıyor. Fransızcada “cismanî” demek olan bu tabir ruhanî, teokratik kelimesinin zıddıdır. Din ve mezheb, akide meselelerini daha çok bîtaraf olması istenilen idare işlerine karıştırmamak demektir. Evet, yalnız idarecilikte dinî icabların dışında kalmak demek olan bu tabir, hiçbir zaman dini imha etmek, dinî hayatı baltalamak, dindarlığı ta’yib ve takbih ve tezyif ve tazyik etmek manasına gelmez. Bilâkis, amelî mahiyette vicdan hürriyetlerine azamî derecede yer vermek ve bu meyanda dinî serbestiyi de en yüksek derecede tanımak demektir.

   Din vazifelerinin ifası, din hakikatlerinin öğrenilmesi ve bu hakikatlere uygun kanaat ve iman taşınması ve bu kanaatlerin dindarlar arasında izharı gibi dinî hayatın tecelliyatı olan safhalar ise; bu hürriyetin tezahür tarzlarıdır. Maalesef akidesizliği ve maneviyatta mahrumiyeti yegâne meziyet ve mazhar-ı mübahat bir irfan ve ilerilik nişanesi addeden ve sırf bir eser-i taklid olarak garbın eskimiş, çürümüş, iflâsa uğramış ve ilmî sahada insanlık ve fazilet fikirlerini ifna suretiyle ruh-u insaniyeti yıkmış olan bayat bazı inkârî mesalik-i felsefesini hakikatin yegâne tarz-ı ifadesi zanneden bir kısım sathî beyinler, dini hayatın vatandaşta tecellisi fıtrî ve zarurî olan bu muhtelif tezahürlerini laiklik prensibine bir tecavüz ve taarruz telâkki etmektedirler. Vatandaşın –meselâ– malumat-ı diniyesini öğrenmek için cehdi ve bu uğurda hüsn-ü zan ettiği herhangi bir ilim menbaına müracaat etmesi ile “dini esasları vesile ittihaz ederek siyaset propagandacılığı yapması” ve iddia makamının her vesile ile belirttiğine göre “dini, hüküm halinde idareye sokmak için icra-yı faaliyet etmesi” başka başka şeylerdir. Birisi dinî hayatın ve memleketimizde temel hak olan vicdan hürriyetinin bir zarureti ve diğeri de, bir siyaset dalavereciliğidir. İşte iddia makamının bir türlü anlamak istemediği budur.

   Makam-ı iddia, dinî hakikatleri öğrenmek için her nasılsa bir ilim menbaı etrafına toplanmış görünen saf vatandaşları bazı şahsî ve samimî kanaat-i diniye taşımalarından dolayı bir siyasî cemiyet manasında görmek istiyor. Bu hayatı yaşayan biçareleri, “devletin laikliği ile muaraza ediyorlar, devletin bu prensibini yıkmak istiyorlar” şeklinde gösteriyor. Ve vatandaşın,