nakş-ı acib-i sanatı, o nazm-ı garib-i hikmeti ve o tecelli-i sırr-ı ehadiyeti, Zat-ı Ehad-i Samede verilmediği vakit, her bir zîhayatta, hatta bir sinekte, bir çiçekte, nihayetsiz bir kudret-i Fâtıra içinde saklandığını ve her şeyi muhit bir ilim bulunduğunu ve kâinatı idare edecek bir irade-i mutlaka onda mevcut olduğunu, belki Vacibü’l-Vücuda mahsus bâki sıfatları dahi onların içinde bulunduğunu kabul etmek, adeta o çiçeğin, o sineğin her bir zerresine bir uluhiyet vermek gibi dalâletin en eblehcesine, hurafatın en ahmakçasına bir derekesine düşmek lâzım gelir. Zira o şeyin zerrelerine, hususan tohum olsalar, öyle bir vaziyet verilmiş ki, o zerre, cüz’ü olduğu zîhayata bakar. Onun nizamına göre vaziyet alır. Belki o zîhayatın bütün nev’ine bakar gibi, o nev’in devamına yarayacak her yerde zer’ etmek ve nev’inin bayrağını dikmek için kanatçıklarla kanatlanmak gibi bir keyfiyet alır. Belki o zîhayat alâkadar ve muhtaç olduğu bütün mevcudata karşı muamelâtını ve münasebat-ı rızkıyesini devam ettirecek bir vaziyet tutuyor. İşte, eğer o zerre, bir Kadîr-i Mutlakın memuru olmazsa ve nisbeti o Kadîr-i Mutlaktan kesilse, o vakit, o zerreye her şeyi görür bir göz, her şeye muhit bir şuur vermek lâzımdır.

   Elhasıl, nasıl şu katrelerde ve camın zerreciklerinde olan güneşçikler ve çeşit çeşit renkler, güneşin cilve-i aksine ve in’ikasının tecellisine verilmezse, bir tek güneşe mukabil nihayetsiz güneşleri kabul etmek lâzım gelir. Muhal ender muhal bir hurafeyi kabul etmek iktiza eder. Aynen bunun gibi, eğer her şey Kadîr-i Mutlaka verilmezse, bir tek Allah’a mukabil nihayetsiz, belki zerrat-ı kâinat adedince ilâhları kabul etmek gibi yüz derece muhal içindeki bir muhali mevcut kabul etmek gibi bir divanelik hezeyanına düşmek lâzım gelir. Elhasıl, her bir zerreden, üç pencere, Şems-i Ezelînin nur-u vahdaniyetine ve vücub-u vücuduna açılır: