BİRİNCİ LEM’A: Tevhid iki kısımdır. Meselâ, nasıl ki bir çarşıya ve bir şehre büyük bir zatın mütenevvi malları gelse, iki çeşitle onun malı olduğu bilinir. Biri, icmalî, âmiyanedir ki: “Bu kadar azim mal, ondan başka kimsenin haddi değil ki sahip olabilsin.” Fakat böyle âmi bir adamın nezaretinde çok hırsızlık olabilir. Parçalarına çok adamlar sahip çıkabilir. İkinci çeşit odur ki, her denk üzerinde yazıyı okur, her bir top üstünde turrayı tanır, her bir ilân üstünde mührünü bilir bir surette, “Her şey o zatındır.” der. İşte şu halde, her bir şey o zatı manen gösterir. Aynen öyle de, tevhid dahi iki çeşittir:

   Biri: Tevhid-i âmi ve zâhiridir ki; “Cenab-ı Hak birdir, şeriki, naziri yoktur, bu kâinat onundur.”

   İkincisi: Tevhid-i hakikidir ki, her şey üstünde sikke-i kudretini ve hatem-i rububiyetini ve nakş-ı kalemini görmekle doğrudan doğruya her şeyden Onun nuruna karşı bir pencere açıp Onun birliğine ve her şey Onun dest-i kudretinden çıktığına ve uluhiyetinde ve rububiyetinde ve mülkünde hiçbir vech ile hiçbir şeriki ve muini olmadığına, şuhuda yakın bir yakîn ile tasdik edip iman getirmektir ve bir nevi huzur-u daimi elde etmektir. Biz dahi şu Sözde, o halis ve âli tevhid-i hakikiyi gösterecek şuaları zikredeceğiz.

   Birinci nükte içinde bir ihtar: Ey esbabperest gafil! Esbab, bir perdedir. Çünkü, izzet ve azamet öyle ister. Fakat, iş gören kudret-i samedaniyedir. Çünkü, tevhid ve celâl öyle ister ve istiklâli iktiza eder. Sultan-ı Ezelinin memurları, saltanat-ı rububiyetin icraatçıları değillerdir. Belki o saltanatın dellâllarıdırlar ve o rububiyetin temâşâger nâzırlarıdırlar. Ve o memurlar, o vasıtalar; kudretin izzetini, rububiyetin haşmetini izhar içindir; tâ umur-u hasise ile kudretin mübaşereti görünmesin. Acz-âlud, fakr-pîşe olan insanî bir sultan gibi, acz ve