peyda eder. Meselâ, nasıl ki bir ordunun bütün neferatının bir merkezden, bir kanunla, bir kumandan-ı âzam emriyle esasat-ı teçhiziyeleri yapılsa, bir tek nefer kadar kolay olur. Eğer ayrı ayrı fabrikalarda, ayrı ayrı merkezlerde teçhizatları yapılsa, bir ordunun teçhizine lâzım olan bütün askerî fabrikalar, bir tek neferin teçhizatı için lâzım gelir. Demek, eğer vahdete istinad edilse, bir ordu, bir nefer kadar kolay olur. Eğer vahdet olmazsa, bir nefer, bir ordu kadar, teçhizin esasatı cihetinde müşkilât peyda eder. Hem bir ağacın meyvelerine, vahdet noktasında bir merkeze, bir kanuna, bir köke istinaden madde-i hayatiye verilse, binler meyveler, tek bir meyve gibi kolay olur. Eğer her bir meyve ayrı ayrı merkeze rabtedilse ve ayrı ayrı mevadd-ı hayatiyeleri gönderilse, her bir meyve bütün ağaç kadar müşkilât peyda eder. Çünkü, bütün ağaca lâzım olan mevadd-ı hayatiye, her bir meyve için dahi lâzımdır.

   İşte, şu iki temsil gibi  وَ لِلّٰهِ الْمَثَلُ اْلاَعْلٰى  şu kâinatın Sânii, Vâhid-i Ehad olduğu için vahdetle iş görür. Ve vahdetle iş gördüğü için bütün eşya bir tek şey kadar kolay olur. Hem bir tek şeyi, sanatça bütün eşya kadar kıymetli yapabilir. Ve hadsiz efradı, gayet kıymettar bir surette icad ederek, şu görünen hadsiz mebzuliyet ve nihayetsiz ucuzluk lisanıyla, cûd-u mutlakını gösterir ve hadsiz sehavetini ve nihayetsiz hallâkiyetini izhar eder.

   Üçüncü menba olan tecelli-i ehadiyet: Yani, Sâni-i Zülcelâl, cisim ve cismanî olmadığı için zaman ve mekân Onu kayıd altına alamaz. Ve kevn ve mekân, Onun şuhuduna ve huzuruna müdahale edemez. Ve vesait ve ecram, Onun fiiline perde çekemez. Teveccühünde tecezzi ve inkısam olmaz. Bir şey bir şeye mâni olmaz. Hadsiz ef’ali, bir fiil gibi yapar. Onun içindir ki, bir çekirdekte koca bir ağacı manen derc ettiği gibi, bir âlemi bir tek fertte derc edebilir. Bütün âlem, bir tek ferd gibi dest-i kudretinde çevrilir.