hem  اِنْ كَانَتْ اِلاَّ صَيْحَةً وَاحِدَةً فَاِذَا هُمْ جَمِيعٌ لَدَيْنَا مُحْضَرُونَ  gibi ayetler; vücud-u eşya, sırf bir emr ile ve def’î olduğunu ve  صُنْعَ اللهِ الَّذِى اَتْقَنَ كُلَّ شَىْءٍ  hem,  اَحْسَنَ كُلَّ شَىْءٍ خَلَقَهُ  gibi ayetler; vücud-u eşya, ilim içinde azim bir kudretle hikmet içinde dakik bir sanatla tedricî olduğunu gösteriyorlar. Vech-i tevfiki nedir?

   Elcevap: Kur’an’ın feyzine istinaden deriz:

   Evvela: Münafat yoktur. Bir kısım öyledir: İbtidadaki icad gibi. Bir kısmı böyledir: Mislini iade gibi...

   Saniyen: Mevcudatta meşhud olan suhulet ve sürat ve kesret ve vüs’at içinde nihayet intizam, gayet ittikan ve hüsn-ü sanat ve kemal-i hilkat, şu iki kısım ayetlerin vücud-u hakikatlerine kat’iyen şehadet eder. Öyle ise, şunların hariçte tahakkukları medar-ı bahs olması lüzumsuzdur. Belki yalnız, “Sırr-ı hikmeti nedir?” denilebilir. Öyle ise, biz dahi; bir kıyas-ı temsilî ile şu hikmete işaret ederiz. Meselâ: Nasıl ki terzi gibi bir sanatçı, birçok külfetler, maharetlerle musanna bir şeyi icad eder ve ona bir model yapar. Sonra onun emsalini külfetsiz çabuk yapabilir. Hatta bazen öyle bir derece suhulet peyda eder ki, güya emreder yapılır ve öyle kuvvetli bir intizam kesbeder; (saat gibi) güya bir emrin dokunmasıyla işlenir ve işler. Öyle de: Sâni-i Hakîm ve Nakkaş-ı Alîm, şu âlem sarayını müştemilâtıyla beraber bedi’ bir surette yaptıktan sonra cüz’î ve küllî, cüz ve küll her şeye bir model hükmünde bir nizam-ı kaderî ile bir mikdar-ı muayyen vermiştir. İşte bak o Nakkaş-ı Ezelî, her bir asrı bir model yaparak