İKİNCİ MEBHAS: Zerratın harekâtındaki vazifelere, hikmetlere küçük bir işarettir. Evet, akılları gözlerine sukut etmiş maddiyyunların hikmetsiz hikmetleri, abesiyet esasına istinad eden felsefeleri nazarında tesadüfle bağlı olan tahavvülât-ı zerratı bütün düsturlarına üssü’l-esas tutup, masnuat-ı ilâhiyeye masdar göstermişler. Nihayetsiz hikmetlerle müzeyyen masnuatı hikmetsiz, manasız, karmakarışık bir şeye isnad etmeleri ne kadar hilâf-ı akıl olduğunu, zerre miktar şuuru bulunan bilir.

   Şimdi, Kur’an-ı Hakîmin hikmeti nokta-i nazarında tahavvülât-ı zerratın pek çok gayeleri, hikmetleri ve vazifeleri vardır. وَ اِنْ مِنْ شَىْءٍ اِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهٖ gibi çok ayetlerle hikmetlerine ve vazifelerine işaret eder. Numune olarak birkaçına işaret ediyoruz.

   Birincisi: Cenâb-ı Vacibü’l-Vücudun tecelliyat-ı icadiyesini tecdid ve tazelendirmek için, her bir tek ruhu model gibi ederek, her sene mucizat-ı kudretinden taze birer ceset giydirmek ve her bir tek kitaptan ayrı ayrı bin muhtelif kitabı, hikmetiyle istinsah etmek ve bir tek hakikati başka başka surette göstermek ve kâinatların ve âlemlerin ve mevcudatların taife taife arkasından gelmelerine yer vermek ve zemin hazırlamak için, Fâtır-ı Zülelâl, kudretiyle zerratı tahrik ve tavzif etmiştir.

   İkincisi: Mâlikü’l-Mülk-i Zülcelâl, şu dünyayı, bahusus rû-yi zemin tarlasını bir mülk suretinde yaratmıştır. Yani, neşv ü nemaya, taze taze mahsulât vermeye kabil bir surette müheyya etmiştir, tâ ki, nihayetsiz mucizat-ı kudretini orada ekip biçsin. İşte, şu zemin yüzündeki tarlasında zerratı hikmetle tahrik ederek intizam dairesinde tavzif edip her asırda, her fasılda, her ayda, belki her günde, belki her saatte mucizat-ı kudretinden yeni yeni birer kâinat gösterir, yeryüzü avlusuna başka başka