gören tenbel bir adam diyemez, “Yağmur rahmet değil.” Evet, halk ve icadda bir şerr-i cüz’î ile beraber hayr-ı kesir vardır. Bir şerr-i cüz’î için hayr-ı kesiri terk etmek, şerr-i kesir olur. Onun için, o şerr-i cüz’î, hayır hükmüne geçer. İcad-ı ilâhîde şer ve çirkinlik yoktur; belki abdin kesbine ve istidadına aittir.

   Hem nasıl kader-i ilâhî, netice ve meyveler itibariyle şerden ve çirkinlikten münezzehtir. Öyle de, illet ve sebep itibariyle dahi, zulümden ve kubuhtan mukaddestir. Çünkü, kader hakiki illetlere bakar, adalet eder. İnsanlar zâhirî gördükleri illetlere hükümlerini bina eder, kaderin ayn-ı adaletinde zulme düşerler. Meselâ, hâkim seni sirkatle mahkûm edip hapsetti. Halbuki sen sârık değilsin. Fakat kimse bilmez gizli bir katlin var. İşte, kader-i ilâhî dahi seni o hapisle mahkûm etmiş. Fakat kader, o gizli katlin için mahkûm edip adalet etmiş. Hâkim ise, sen ondan masum olduğun sirkate binaen mahkûm ettiği için zulmetmiştir. İşte, şey-i vahidde iki cihetle kader ve icad-ı ilâhînin adaleti ve insan kesbinin zulmü göründüğü gibi, başka şeyleri buna kıyas et. Demek, kader ve icad-ı ilâhî, mebde ve münteha, asıl ve fer’, illet ve neticeler itibariyle şerden ve kubuhtan ve zulümden münezzehtir.

   Eğer denilse: “Madem cüz’-i ihtiyarînin icada kabiliyeti yok. Bir emr-i itibarî hükmünde olan kesbden başka, insanın elinde bir şey bulunmuyor. Nasıl oluyor ki, Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyanda, Hâlik-ı semavat ve arza karşı, insana âsi ve düşman vaziyeti verilmiş; Hâlik-ı arz ve semavat, ondan azim şikâyetler ediyor, o âsi insana karşı abd-i mü’mine yardım için kendini ve melâikesini tahşid ediyor, ona azim bir ehemmiyet veriyor?

   Elcevap: Çünkü küfür ve isyan ve seyyie, tahriptir, ademdir. Halbuki, azim tahribat ve hadsiz ademler, bir tek emr-i itibarîye ve ademîye terettüb edebilir. Nasıl ki, bir azim sefinenin dümencisi, vazifesinin adem-i ifasıyla, sefine gark olup bütün hademelerin netice-i sa’yleri iptal olur.