aynı kanunla şu önümüzdeki çınar ağacını her baharda ihya eder. Ve o kanunla küre-i arzı yine o baharda ihya eder. Ve aynı kanunla haşirde mahlûkatı da ihya eder. Şu sırra işareten,  مَا خَلْقُكُمْ وَلاَ بَعْثُكُمْ اِلاَّ كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ  Kur’an ferman eder. Ve hakeza, kıyas et. Bunlar gibi çok kavanin-i rububiyet vardır ki, zerreden tâ mecmu-u âleme kadar cereyan ediyor. İşte, faaliyet-i rububiyetin içindeki şu kanunların âzametine bak ve genişliğine dikkat et ve içindeki sırr-ı vahdeti gör, her bir kanun bir bürhan-ı vahdet olduğunu bil. Evet, şu çok kesretli ve çok âzametli kanunlar, her biri ilim ve iradenin cilvesi olmakla beraber, hem vahid, hem muhit olduğu için, Sâniin vahdaniyetini ve ilim ve iradesini gayet kat’î bir surette isbat ederler.

   İşte, ekser Sözlerde ekser temsilât, böyle kanunların uçlarını birer cüz’î misâlle göstermekle, müddeada aynı kanunun vücuduna işaret eder. Madem temsil ile kanunun tahakkuku gösteriliyor; bürhan-ı mantıkî gibi yakînî bir surette müddeayı isbat eder. Demek, Sözlerdeki ekser temsiller birer bürhan-ı yakinî, birer hüccet-i katıa hükmündedir.

   İkinci Mebhas: Onuncu Sözün Onuncu Hakikatinde denildiği gibi: Bir ağacın ne kadar meyveleri ve çiçekleri vardır; her bir meyvenin, her bir çiçeğin o kadar gayeleri, hikmetleri vardır. Ve o hikmetler üç kısımdır:

   Bir kısmı Sâni’a bakar, esmasının nakışlarını gösterir.

   Bir kısmı zîşuurlara bakar ki, onların nazarlarında kıymettar mektubat ve manidar kelimattır.

   Bir kısmı kendi nefsine ve hayatına ve bekasına bakar. Ve insana faideli ise, insanın menfaatine göre hikmetleri vardır.

   İşte, her bir mevcudun böyle kesretli gayeleri bulunduğunu bir vakit düşünürken, hatırıma Arabî tarzda ve gelecek Beş İşaretin esasatına nota hükmünde olarak, küllî gayelere işaret eden şu fıkralar gelmiştir: