her birinin bir mazisi ve müstakbeli var; geçmiş ve gelecek tavırlarından ve vaziyetlerinden müteşekkil bir silsilesi bulunur; her nev’i ve her cüz’ünün ilm-i ilâhiyede muhtelif tavırlar ile müteaddit vücudları bir silsile-i vücud-u ilmî teşkil eder; ve vücud-u haricî gibi, vücud-u ilmî dahi hayat-ı umumiyenin manevi bir cilvesine mazhardır ki, mukadderat-ı hayatiye o mânidar ve canlı elvah-ı kaderiyeden alınır.

   Evet, âlem-i gaybın bir nevi olan âlem-i ervah, ayn-ı hayat ve madde-i hayat ve hayatın cevherleri ve zatları olan ervah ile dolu olması; elbette mazi ve müstakbel denilen âlem-i gaybın bir diğer nevi de ve ikinci kısmı dahi, cilve-i hayata mazhariyeti ister ve istilzam eder.

   Hem, bir şeyin vücud-u ilmîsindeki intizam-ı ekmel ve mânidar vaziyetleri ve canlı meyveleri, tavırları bir nevi hayat-ı maneviyeye mazhariyetini gösterir. Evet, hayat-ı ezeliye güneşinin ziyası olan bu meşhud cilve-i hayat, elbette yalnız bu âlem-i şehadete ve bu zaman-ı hâzıra ve bu vücud-u haricîye münhasır olamaz; belki her bir âlem, kabiliyetine göre, o ziyanın cilvesine mazhardır ve kâinat bütün âlemleriyle o cilve ile hayatdar ve ziyadardır. Yoksa, nazar-ı dalâletin gördüğü gibi, muvakkat ve zâhirî bir hayat altında, her bir âlem büyük ve müthiş birer cenaze ve karanlıklı birer virane âlem olacaktı.

   İşte, “kadere ve kazaya iman” rüknünün dahi geniş bir vechi de, sırr-ı hayatla anlaşılıyor ve sabit oluyor. Yani, nasıl ki âlem-i şehadet ve mevcut hazır eşya intizamlarıyla ve neticeleriyle hayatdarlıkları görünüyor; öyle de, âlem-i gaybdan sayılan geçmiş ve gelecek mahlukatın dahi, manen hayatdar bir vücud-u manevîleri ve ruhlu birer sübut-u ilmîleri vardır ki, levh-i kaza ve kader vasıtasıyla o manevi hayatın eseri, mukadderat namıyla görünür, tezahür eder.