üstünde boğuşmaktır. Düstur-u cidalin şe’ni çarpışmaktır. Unsuriyetin şe’ni, başkasını yutmakla beslenmek olduğundan, tecavüzdür. İşte bu hikmettendir ki, beşerin saadeti selb olmuştur.

   Amma hikmet-i Kur’aniye ise, nokta-i istinadı, kuvvete bedel “hakk”ı kabul eder. Gayede menfaate bedel “fazilet ve rıza-yı ilâhî”yi kabul eder. Hayatta düstur-u cidal yerine “düstur-u teavün”ü esas tutar. Cemaatlerin rabıtalarında unsuriyet, milliyet yerine “rabıta-i dinî ve sınıfî ve vatanî” kabul eder. Gâyâtı, “hevesat-ı nefsaniyenin tecavüzatına sed çekip ruhu maâliyâta teşvik ve hissiyat-ı ulviyesini tatmin” eder ve insanı kemalât-ı insaniyeye sevk edip insan eder. Hakkın şe’ni ittifaktır, faziletin şe’ni tesanüddür, düstur-u teavünün şe’ni birbirinin imdadına yetişmektir, dinin şe’ni uhuvvettir, incizaptır; nefsi gemlemekle bağlamak, ruhu kemalâta kamçılamakla serbest bırakmanın şe’ni saadet-i dâreyndir.

   DÖRDÜNCÜ ESAS: Kur’an’ın, bütün kelimat-ı ilâhiye içinde cihet-i ulviyetini ve bütün kelâmlar üstünde cihet-i tefevvukunu anlamak istersen şu iki temsile bak:

   Birincisi: Bir sultanın iki çeşit mükâlemesi, iki tarzda hitabı vardır. Birisi, âdi bir raiyet ile cüz’î bir iş için, hususi bir hâcete dair, has bir telefonla konuşmaktır. Diğeri, saltanat-ı uzma ünvanıyla ve hilâfet-i kübra namıyla ve hâkimiyet-i amme haysiyetiyle evamirini etrafa neşir ve teşhir maksadıyla bir elçisiyle veya büyük bir memuruyla konuşmaktır ve haşmetini izhar eden ulvi bir fermanla mükâlemedir.

   İkinci temsil: Bir adam, elinde bir ayineyi güneşe karşı tutar, o ayine miktarınca bir ışık ve yedi rengi câmi bir ziya alır. O nisbetle güneşle