Eşyada olan asvat, birer savt-ı vücuddur: “Ben de varım” derler. O kâinat-ı

       sâkit birden söze başlıyor: “Bizi camid zannetme, ey insan-ı boş boğaz!”

Tuyurları söylettirir ya bir lezzet-i nimet, ya bir nüzul-ü rahmet. Ayrı ayrı

       seslerle, küçük ağazlarıyla rahmeti alkışlarlar, nimet üstünde iner, şükür

                                                                                                     ile eder pervaz.

Remzen onlar derler: “Ey kâinat kardeşler! Ne güzeldir hâlimiz, şefkatle

                      perverdeyiz, hâlimizden memnunuz.” Sivri dimdikleriyle fezaya saçıyorlar

                                                                                               birer avaz-ı pür-naz.

Güya bütün kâinat ulvî bir musikîdir, iman nuru işitir ezkâr ve tesbihleri.

     Zira hikmet reddeder tesadüf vücudunu, nizam ise tardeder ittifak-ı

                                                                                                    evham-saz.

Ey yoldaş! Şimdi şu âlem-i misalîden çıkarız, hayalî vehimden ineriz, akıl

                   meydanında dururuz, mizana çekeriz, ederiz yolları ber-endaz.

Evvelki elîm yolumuz mağdûb ve dâllîn yolu. O yol verir vicdana tâ en derin

                  yerine hem bir hiss-i elîmi, hem bir şedid elemi. Şuur onu gösterir.

                                                                                                Şuura zıd olmuşuz.

Hem kurtulmak için de muztar ve hem muhtacız; ya o teskin edilsin, ya

               ihsas da olmasın; yoksa dayanamayız, feryad u fizar dinlenmez.

Hüda ise şifadır. Heva, ibtal-i hisdir. Bu da teselli ister, bu da tegafül ister, bu

         da meşgale ister, bu da eğlence ister. Hevesat-ı sihirbaz. Tâ vicdanı

aldatsın. Ruhu tenvim edilsin, tâ elem hissolmasın. Yoksa o elem-i elîm,

                      vicdanı ihrak eder, fîzara dayanılmaz, elem-i ye’s çekilmez.

Demek sırat-ı müstakîmden ne kadar uzak düşse, o derece nisbeten şu

     hâlet tesir eder, vicdanı bağırttırır. Her lezzetin içinde elemi var, birer iz.

Demek heves, heva, eğlence, sefahetten memzuc olan şaşaa-i medeni, bu

   dalâletten gelen şu müdhiş sıkıntıya bir yalancı merhem, uyutucu zehir-baz.

Ey aziz arkadaşım! İkinci yolumuzda, o nuranî tarikte bir hâleti hissettik.

                          O hâletle oluyor hayat, maden-i lezzet. Âlâm olur lezaiz.

Onunla bunu bildik ki; mütefavit derecede, kuvvet-i iman nisbetinde ruha

                           bir hâlet verir. Cesed ruhla mültez, ruh vicdanla mütelezziz.

Bir saadet-i âcile, vicdanda münderiçdir. Bir firdevs-i manevî, kalbinde

                         mündemiçdir. Düşünmekse deşmektir, şuur ise şiar-ı raz.

Şimdi ne kadar kalb ikaz edilirse, vicdan tahrik edilse, ruha ihsas verilse,

                                 lezzet ziyade olur. Hem de döner ateşi nur, şitası yaz.