Maahaza mebde-i hayatına şek ve şüphe ile bakan adam herhalde masdar ile mazhar, menba ile makes, zatî ile tecelli aralarını fark edemiyor. Ve bu yüzden şüpheye düşer. Evet, nebiyy-i zîşan (a.s.m.) tecelliyat-ı ilâhiyyeye mazhar ve makesdir, masdar ve menba değildir. Çünkü, o zat yalnız abddir ve ibadetçe herkesten ileridir. Demek bu kadar görünen terakkiyat, kemalât onun zatî malı değildir. Ancak hariçten verilen Rahman-ı Rahîmin tecellileridir. Evvelce beyan edildiği gibi, hiçbir şey, bir zerreye bile mana-yı ismiyle masdar olamaz. Amma bir zerre, mana-yı harfiyle semanın yıldızlarına mazhar olur. Yalnız gaflet ile o zerrenin masdar olduğu zannıyla bakıldığından, sanat-ı ilâhiyeyi tağutî bir tabiata malederler.
İ’lem eyyühe’l-aziz! Dualar, tevhid ve ibadetin esrarına numunedir. Tevhid ve ibadette lâzım olduğu gibi, dua eden kimse de kalbinde dolaşan arzu ve isteklerini, “Cenab-ı Hak işitir” deyip kadir olduğuna itikat etmelidir. Bu itikat, Allah’ın her şeyi bilir ve her şeye kadir olduğunu istilzam eder.
İ’lem eyyühe’l-aziz! Şu âlemi ziyalandıran şemsin, bir sineğin gözüne tecelli ile girip ışıklandırması mümkindir. Ve ateşten bir kıvılcımın gözüne girip tenvir etmesi imkân haricidir. Çünkü, gözü patlatır.
Kezalik bir zerre, Şems-i Ezelinin tecellisine mazhar olur. Fakat müessir-i hakikiye zarf olamaz.
İ‘lem ey mağrur, mütekebbir, mütemerrid nefs! Sen öyle bir zafiyet, acz, fakirlik, miskinlik gibi hâllere mahalsin ki, ciğerine yapışan ve bir çok defa büyülttükten sonra ancak görülebilen bir mikroba mukavemet edemezsin; seni yere serer, öldürür.
İ’lem eyyühe’l-aziz! Hardale ile tabir edilen, bir darı habbesi hükmünde olan kuvve-i hafızanın ihata ettiği meydanda gezintiler yapılırken o kadar büyük bir sahraya inkılâb eder ki, gezmekle bitmez bir şekil alır. Acaba o hardalenin içindeki meydanı bitiremeyen, o hardalenin dairesini ne suretle bitirecektir? Aklın nazarında hardalenin vaziyeti böyle ise, aklın gezdiği daire nasıldır? Akıl da dünyayı yutar. Fesübhanallah! Cenab-ı Hak hardaleyi akıl için dünya ve dünyayı da akıl için bir hardale gibi yapmıştır.
