İ’lem eyyühe’l-aziz! İlim ve yakîn şümulüne dahil olan ahval-i maziye ile şek perdesi altında kalan ahval-i istikbaliye arasında şöyle bir mukayese yap:

   Silsile-i nesebin ortasında, bir dedenin yerinde kendini farzet, otur. Sonra, mevcudat-ı maziye kafilesine dahil olan ecdadınla henüz istikbal rahminde kalıp da peyderpey vücuda çıkan evlâd ve ahfadın arasında bir tefavüt var mıdır? İyice bak! Evvelki kısım ilim ve ittikan ile Sâniin masnuu olduğu gibi, ikinci kısım da aynen o Sâniin masnuu olacaktır. Her iki kısım da, Sâniin ilmi ve müşahedesi altındadır. Bu itibarla, ecdadın iadeten ihyası, evlâdının icadından daha garip değildir. Belki daha ehvendir. İşte bu mukayeseden anlaşıldı ki; vukuat-ı maziye, Saniin bütün imkânat-ı istikbaliyeye kadir olduğuna şehadet eden birtakım mucizelerdir.

   Evet, kâinat bostanında görünen şu mevcudat ve ecram, Hâliklarının her şeye kadir ve her şeye alim olduğuna delâlet eden harikalardır.

   Kezalik, nebatat ve hayvanat, envaıyla, efradıyla, Sanilerinin her şeye kadir olduğuna şehadet eden sanat harikalarıdır. Evet kudretine nisbeten zerrat ile şümus mütesavi olduğu gibi, yaprakların neşriyle beşerin haşri de birdir. Ve keza, ağaçların çürümüş, dağılmış yapraklarının iadeten ihyası arasında fark yoktur.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! Kur’an-ı Mu’cizü’l-Beyan büyük bir ölçüde tekrar ettiği ihya-yı arz ve toprak unsuruna nazar-ı dikkati celbettiğinden kalbime şöyle bir feyiz damlamıştır ki; arz, âlemin kalbi olduğu gibi, toprak unsuru da arzın kalbidir. Ve tevazu, mahviyet gibi maksuda isal eden yolların en yakını da topraktır. Belki toprak, en yüksek semavattan Hâlik-ı semavata daha yakın bir yoldur. Zira, kâinatta tecelli-i rububiyet ve faaliyet-i kudrete ve makarr-ı hilâfete ve Hayy u Kayyûm isimlerinin cilvelerine en uygun, topraktır. Nasılki arş-ı rahmet, su üzerindedir. Arş-ı hayat ve ihya da toprak üstündedir. Toprak, tecelliyat ve cilvelere en yüksek bir ayinedir.