Bu itibarla fennin tafsilâtını ihmal veya ibham, maslahat-ı amme ve menfaat-i umumiyeye nazaran, ayn-ı isabet ve ayn-ı hikmettir.

   Ve rabian: Kur’an bütün zamanları tenvir ve bütün insanları irşad eden bir kitaptır. Bu itibarla irşadın belâgatı icabınca, ekseriyeti, nazarlarında bedihi olan meselelere karşı mükâbereye, mugalâtaya ika ve icbar etmemek lâzımdır. Ve onlarca mahsus, meşhud, maruf olan bir şeyi lüzumsuz yerde tağyir etmemek lâzımdır. Ve kezâ, vazife-i asliyece ekseriyete lâzım olmayan şeyin ihmal veya icmali lâzımdır. Mesele şemsin zatından, mahiyetinden bahsetmek değildir. Ancak, âlemi tenvir etmekle, hilkatin nizam merkezi ve âleme mihver olması gibi harika şeyleri ihtiva eden vazifesinden bahsetmekle, Hâlikın azamet-i kudretini efkâr-ı ammeye ibraz etmektir.

   İkinci Nükte:   وَجَعَلْنَا الشَّمْسَ سِرَاجًا

   Sual: Ne için şems sirac ile tavsif edilmiştir? Halbuki ehl-i fence, şems arza tabi değildir ki, ona sirac olsun. Belki arz ile seyyarat kendisine tabi olan bir merkezdir.

   Cevap: Sirac tabiri şöyle bir tasvire işarettir ki: Âlem bir saray gibidir. Mevcudatı, o sarayın müştemilatı, tezyinatı makamında olduğu gibi, şems de o saray halkını tenvir eden ilâhi bir lüküstür. Ve keza, sirac tabiri Cenab-ı Hakkın rububiyetinden doğan vüs’at-i rahmetine ve o rahmet içinde derece-i in’am ve ihsanına bir ihtar ve azamet-i saltanatı içinde vahdaniyetine bir ilândır ki, müşriklerin mabud ittihaz ettikleri kocaman şems, âlem sarayında lüküs vazifesiyle muvazzaf, musahhar bir memur ve bir hizmetkârdır. Malûmdur ki, lamba hizmetini gören camid bir şeyin ibadete, yani mabud olmaya hiç liyakati var mıdır?