Sual: “Ulvî ve süflî ecramın mahiyetleri, şekilleri, hareketleri hakkında fennin verdiği beyanat gibi beyan lâzım iken, müphem bırakılmıştır?”

   Cevap: Bu gibi meselelerde ibham daha mühimdir. Ve icmal daha cemil ve güzeldir. Çünkü, Kur’an, istitradî ve tebeî olarak Cenab-ı Hakkın zatına, sıfatına istidlâl için kâinattan bahsediyor. İstidlâlin birinci şartı, delilin neticeden daha zâhir ve malûm olması lâzımdır. Eğer fencilerin iştihası gibi “Şemsin sükûnuna, arzın hareketine bakmakla Allah’ın azametini anlayınız” demiş olsaydı, delil müddeadan daha hafi olurdu. Ve insanların ekserisi, ekser zamanlarda fehmedemediklerinden inkâra zehab ederlerdi. Halbuki, irşad ve hidayet zamanlarında cumhurun derece-i fehimleri nazara alınarak ona göre söz söylemek icabeder. Maahaza, ekseriyete yapılan müraattan ekalliyette kalanın mahrumiyeti neşet etmez. Çünkü, onlar da istifade ediyorlar. Amma mesele ma’kûse olursa, ekseriyet mahrum kalır, istifade edemez. Çünkü, fehimleri kasırdır.

   Ve saniyen: Belâgat-ı irşadiyenin şe’nindendir ki, avamın nazarına, ammenin hissine, cumhurun fehmine göre hareket yapılsın ki, nazarları tevahhuş, fikirleri kabulden imtina etmesin. Binaenaleyh, cumhura olan hitabın en beliği zâhir, basit, sehl olmasıdır ki, âciz olmasınlar. Muhtasar olsun ki, melul olmasınlar. Mücmel olsun ki, lüzumlu olmayan tafsilden nefret etmesinler.

   Ve salisen: Kur’an mevcudatın ahvalinden ancak Hâlikları için bahseder. Mevcudatın zatlarına ait değildir. Bu itibarla Kur’anca en mühim, kâinatın Hâlika nazır olan ahvalidir. Fen ise, Hâlikı işe katmıyor. Kâinatın ahvalinden bizatiha bahsediyor. Ve keza, Kur’an bütün insanlara hitap eder. Ve ekseriyetin fehmini müraat eder ki, tahkiki bir marifet sahibi olsunlar. Fen ise, yalnız fenciler ile konuşur. Avamı nazara almıyor. Avam taklitte kalıyor.