İ’lem eyyühe’l-aziz! Görüyoruz ki Sâni-i Hakîmin, efrad ve cüz’iyatın tasvirinde büyük büyük tefennünleri vardır. Evet, hayvanların pek büyük ve pek küçükleri olduğu gibi, kuşlarda, balıklarda, meleklerde ve sair ecramda, âlemlerde dahi pek küçük ve pek büyük ferdleri vardır. Cenab-ı Hakkın şu tefennünde takip ettiği hikmet:

   1- Tefekkür ve irşad için bir lütuf, bir teshilattır.

   2- Kudret mektupları okunup fehmetmekte bir kolaylıktır.

   3- Kudretin kemâlini izhar etmektir.

   4- Celâlî ve Cemalî her iki nev-i sanatı ibraz etmektir.

   Maahaza, pek ince yazıları herkes okuyamaz ve pek büyük şeyler de nazar-ı ihataya alınamaz. İşte irşadı teshil ve tamim için bir kısmını küçük harfler ile, bir kısmını da büyük harflerle yazmakla irşadın iktizası yerine getirilmiştir.

   Amma şeytanın talebesi olan nefs-i emmare, cismin küçüklüğünü sanatın küçüklüğüne atfetmekle, esbabtan sudûrunu tecviz ediyor. Ve pek büyük cisimler dahi hikmet ile yaratılmamış iddiasında bulunarak bir nevi abesiyete isnad ediyor.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! Gerek vücutta, gerek rızıkta ifrat derecesinde mebzuliyet vardır. Bu ise, hikmetten uzak, abesiyete yakın görünür. Evet, eğer yaratılan şey bir gaye için yaratılıyorsa hakkın var; amma gayeler pek çoktur. Binaenaleyh, bir gayeye nazaran abesiyet hissedilse bile, gayelerin mecmuuna nazaran ayn-ı hikmet ve ayn-ı adalettir.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! İnsanın sanatıyla Hâlikın sanatı arasındaki fark: İnsan kendi sanatının arkasında görünebilir, amma Hâlikın masnuu arkasında yetmiş bin perde vardır. Fakat, Hâlikın bütün masnuatı def’aten bir nazarda görünebilirse, siyah perdeler ortadan kalkar, nuraniler kalır.