İ’lem eyyühe’l-aziz! İnsanın fıtraten malik olduğu camiiyetin acaibindendir ki: Sâni-i Hakîm şu küçücük cisminde gayr-i mahdut enva-i rahmeti tartmak için gayr-i madut mizanlar vazetmiştir. Ve esma-i hüsnanın gayr-i mütenahî mahfi definelerini fehmetmek için gayr-i mahsur cihazat ve âlât yaratmıştır. Meselâ: Mesmuat, mubsirat, me’kulat âlemlerini ihata eden insandaki duygular, Saniin sıfat-ı mutlakasını ve geniş şuunatını fehmetmek içindir.

   Ve keza, hardaleden daha küçük kuvve-i hafızasında öyle bir lâtife-i müdrike bırakılmıştır ki o hardalenin tazammun ettiği geniş âlemde o lâtife daimî seyr ve cevelan etmekte ise de, sahiline vasıl olamaz. Maahaza bazen bu büyük âlem o lâtifeye o kadar darlaşır ki, âlem o lâtifenin karnında bir zerre gibi olur. Ve o latifeyi, bütün seyahat meydanlarıyla, mütalaa ettiği kitaplarıyla o hardale dahi yutar, yerinde oturur, karnı da ağrımaz.

   İşte, insanın mütefavit mertebeleri bu sırdan anlaşılır.

   Evet, bazı insanlar zerrede boğulurlar. Bazısında da dünya boğulur. Bazılar da, kendilerine verilen anahtarlardan birisiyle kesretin en geniş bir âlemini açar fakat içinde boğulur. Sahil-i vahdet ve tevhide zorla vasıl olur. Demek, insanın seyr-i ruhanisinde çok tabakalar vardır. Bir tabakada insanlara huzur-u tevhid pek suhuletle nasip ve müyesser olur. Bir tabakasına da, gaflet ve evham öyle istilâ eder ki, kesret içinde gark olmakla tam manasıyla tevhidi unutmuş olur. Sukutu suûd, tedenniyi terakki, cehl-i mürekkebi yakîn, uykunun son perdesini intibah zan ve tevehhüm eden bir kısım medeniler ikinci tabakadaki insanlardandır. Onlar, hakaik-ı imaniyeyi derketmekte bedevilerin bedevileridir.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! İsm-i Celâl, alel-ekser nev’ilerde, külliyatta tecellî eder. İsm-i Cemal ise mevcudatın cüz’iyatına tecellî eder. Bu itibarla nev’ilerdeki cûd-u mutlak, celâlin tecellisidir. Cüz’iyatın nakışları, eşhasın güzellikleri cemalin tecelliyatındandır.