ene de kapısı kapalı bir bilmecedir. Bunun kapısı açılıyorsa kâinatın da kapıları açılıyor.

   Evet, Cenab-ı Hak insana bir benlik, bir nevi hürriyet vermiştir ki, Cenab-ı Hakkın rububiyetine ait evsafı bilmek için mevhum, farazî bir vahid-i kıyasî yapsın.

   Mahiyet-i beşerde pek ince bir ip, insanın vücudunda şuurlu bir kıl, şahsın kitabında bir elif kıymetinde ve miktarında olan ene’nin iki vechi vardır. Biri hayra bakar. Bu vecihle yalnız kabil-i feyizdir, fail değildir. Diğer vechi ise şerre bakar. Bu vecihle kendisini fail bilir.

   Ene’nin mahiyeti mevhumedir. Rububiyeti hayalîdir. Vücudu bir şeye hamil olamaz. Ancak mizanü’l-hararet gibi, Vacibü’l-Vücudun rububiyetine ait sıfat-ı mutlaka-i muhitayı bilmek için bir mizan vazifesini görüyor.

   Eğer insan, benliğine mizan nazarıyla bakarsa, kâinattan zihnine akıp gelen afakî malûmatı kendi malûmatı ile, tasarrufat ve sıfat-ı ilâhiyeyi de kendi sıfatıyle tasdik eder. Yine merciine iade eder. Ve bu sayede  قَدْ اَفْلَحَ مَنْ زَكَّيهَا  daki  ( مَنْ ) şümülüne dahil olarak bihakkın emaneti ifa etmiş olur. Fakat kendisine müstakil nazarıyla bakmakla kendisini malik itikad ederse  وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّيهَا ’nın şümûlüne dahil olmakla emanette hıyanet etmiş olur. Zira semavat ve arzın, hamlinden korkarak imtina ettikleri cihet ene’nin bu cihetidir. Çünkü, dalâletler, şirkler, şerler bu cihetten doğarlar. Eğer vaktiyle o ene’nin şiddetli bir terbiye ile başı kırılmaz ise büyür, insanın vücudunu yutar.

   Eğer milletin de enaniyeti inzimam ederse, Sâniin emrine karşı mübarezeye çıkar. Tam manasıyla bir şeytan olur. Sonra, halkı da kendisine kıyas eder, esbabı da o kıyasa dahil eder, büyük bir şirke düşer. –el-iyazü billâh!–