en eşrefi ve ihtiyar noktasında en geniş iradelisi insandır. Halbuki bu insanın; düşünmek, söylemek ve yemek gibi en zâhir ef’al-i ihtiyariyesinden yüz cüz’ünden onun dest-i ihtiyarına verilen ve daire-i iktidarına giren yalnız meşkûk tek bir cüz’dür. Böyle en zâhir fiilin yüz cüz’ünden bir cüz’üne malik olmayan, nasıl kendine maliktir denilir? Böyle en eşref ve ihtiyarı en geniş, bu derece hakiki tasarruftan ve temellükten eli bağlanmış bulunsa; “sair hayvanat ve cemadat kendine maliktir” diyen, hayvandan daha ziyade hayvan ve cemadattan daha ziyade camid ve şuursuz olduğunu ispat eder.

   Seni bu hataya atıp bu vartaya düşüren, bir gözlü dehandır. Yani harika, menhus zekândır. O kör dehan ile, her şeyin Hâlikı olan Rabbini unuttun, mevhum bir tabiata isnad ettin, âsarını esbaba verdin. O Hâlikın malını, bâtıl mabud olan tağutlara taksim ettin. Şu noktada ve o dehan nazarında her zîhayat, her bir insan tek başıyla hadsiz a’dâya karşı mukavemet etmek ve nihayetsiz hâcatın tahsiline çabalamak lâzım geliyor. Ve zerre gibi bir iktidar, ince tel gibi bir ihtiyar, zail lem’a gibi bir şuur, çabuk söner şûle gibi bir hayat, çabuk geçer dakika gibi bir ömür ile, o hadsiz a’dâya ve hacata karşı dayanmaya mecbur oluyor. Halbuki o biçare zîhayatın sermayesi, binler matluplarından birisine kâfi gelmiyor. Musibete giriftar olduğu zaman, sağır, kör esbabdan başka derdine derman beklemiyor.  وَمَا دُعَاءُ الْكَافِرِينَ اِلاَّ فِى ضَلاَلٍ  sırrına mazhar oluyor.

   Senin karanlıklı dehan, nev-i beşerin gündüzünü geceye kalbetmiş. Yalnız o sıkıntılı, zulümlü ve zulmetli geceye ısındırmak için, yalancı, muvakkat lâmbalarla tenvir ettin. O lâmbalar sürur ile beşerin yüzüne tebessüm etmiyor. Belki beşerin ağlanacak acı hallerindeki eblehane gülmesine, o ışıklar müstehziyane gülüp eğleniyor.

   Her bir zîhayat senin şakirdlerin nazarında zalimlerin hücumuna maruz, miskin birer musibetzededirler. Dünya bir matemhane-i umumiyedir. Dünyadaki sadâlar, ölümlerden, elemlerden gelen vaveylâlardır. Senden tam