kesif, cismanî şeylerin hassasıdır. Evet misâl olarak semadaki nur ile yerdeki şu kocaman dağa bak. O nur semada iken ziyasıyla yerde iş görür, faaliyettedir. O dağ ise, azametiyle beraber faaliyetsiz yerinde oturuyor. Ne bir tesiri var ve ne de bir fiili var.

   Ve keza, eşya arasında vukua gelen fiillerden anlaşılıyor ki, hangi bir şey lâtif, nuranî ise, sebep ve fail olmaya kesb-i liyakat eder. Kesafeti nisbetinde de infial ve müsebbebiyet mertebesine yaklaşıyor. Bundan anlaşılıyor ki, esbab-ı zâhiriyenin hâlikıyla, müsebbebatın mûcidi, ancak ve ancak nurü’l-envar Sâni-i Ezelidir.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! Tefekkür gafleti izale eder. Dikkat, teemmül, evham zulümatını dağıtıyor. Lâkin nefsinde, bâtınında, hususî ahvalinde tefekkür ettiğin zaman derinden derine tafsilat ile tedkikat yap. Fakat afakî, haricî, umumî ahvalâta teemmül ettiğin vakit, sathî, icmalî düşün, tafsilâta geçme. Çünkü, icmalde, fezlekede olan kıymet ve güzellik tafsilâtında yoktur. Hem de afakî tefekkür dipsiz denize benziyor, sahili yoktur. İçine dalma boğulursun.

   Arkadaş! Nefsî tefekkürde tafsilâtlı, afakî tefekkürde ise icmalî yaparsan, vahdete takarrüb edersin. Aksini yaptığın takdirde kesret fikrini dağıtır. Evham seni havalandırır, enaniyetin kalınlaşır. Gafletin kuvvet bulur, tabiata kalbeder. İşte dalâlete isal eden kesret yolu budur.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! İnsan ne kadar cahil ve gafildir. Ne kadar yolunu şaşırmış, nefsine zarar veriyor. Dokuz vecihle menfaatı muhakkak, yalnız bir vecihle zararı mevhum olan büyük bir hayr-ı azimi terk, dalâleti irtikab eder. Evet, sofestaînin bir şüphesi için binlerce menfaat delilleri olan hidayeti terkediyor.

   Halbuki insan çok vehham, ihtiyatlı olduğuna nazaran, dünyevî bir işte onda bir zarar ihtimali varsa içtinab eder. Ahiret işi olursa, onda dokuz zarar ihtimali olduğu halde, içtinab etmez. İşte cehalet bu kadar olur.

   İ’lem eyyühe’l-aziz! Ruh-u insanî gayr-i mütenahî ihtiyaçlara giriftar, gayr-i mütenahî elemlere mahaldir. Gayr-i mahsur lezzetlere iştihalıdır. Gayr-i mahdut âmâli beslemektedir. Hatta kalbin dalâletiyle beraber