Evet müsavat ve adem-i tefavütü göz ile görünür. Bak! Mahiyeti meçhul, mucizatıyla malûm olan kudret-i ezeliyenin, bilhassa semerat ve sebzelerdeki nakışları, sanatları, esbaba havale edilirse, esbab altında ezilecektir.
Elhasıl: Hayatî, vücudî, nuranî şeylerin icadında üç nokta var:
Birinci nokta: Kudretin umur-u hasise ile zâhiren mübaşereti görünmemek için perde olmak üzere esbab vazedilmiştir.
İkinci nokta: Hayat, vücud ve nurun, dışları gibi içleri de şeffaf olduğundan, kesif perdeler hükmünde olan esbab vazedilmemiştir. Yalnız pek ince, nâzik perdeleri andıran vesait varsa da, altında dest-i kudret görünür.
Üçüncü nokta: Kudret-i ezeliyenin tesirinde, tasniinde külfet yoktur. Evet bir incir çekirdeğinden koca bir incir ağacını ve ince bir sap ile koca bir kavunu bağlayıp çıkaran kudrete hiçbir şey ağır gelmez. Şöyle mucizatıyla malûm olan kudret sahibinin vücudu, zuhuru, kâinatın vücudundan, zuhurundan daha zâhirdir. Çünkü, her bir masnu kendi nefsine birkaç vecihle aynen delâlet eder. Fakat Sâniine, hem aynen, hem aklen çok vecihler ile delâletleri vardır. Ve hangi bir masnuun vücudu esbabtan istenilirse, bütün esbab toplanıp birbirine yardımları olsa bile, o masnuun benzerini yapamazlar.
İ’lem eyyühe’l-aziz! İnsanın akıl ve fikir meydanı öyle bir vüs’attedir ki, ihatası mümkin değildir ve o kadar dardır ki, iğneye mahal olamaz. Evet, bazen zerre içinde dönüyor, katre içerisinde yüzüyor, bir noktada hapsoluyor. Bazen de âlemi bir karpuz gibi eline alır ve kâinatı misafireten getirir, akıl odasında misafir eder. Bazen de o kadar haddini tecavüz eder, yükseğe çıkar ki; Vacibü’l-Vücudu görmeğe çalışır. Bazen de küçülür, zerreye benzer. Bazen de semavat kadar büyür. Bazen de bir katreye girer. Bazen de fıtrat ve hilkati içine alır.
İ’lem eyyühe’l-aziz! Cenab-ı Hakkın insana verdiği nimetler, ister afakî olsun ister enfüsî olsun, bazı şerait altında insana gelip vusul buluyor. Meselâ: Ziya, hava, gıda, savt ve sada gibi nimetlerden insanın istifade edebilmesi, ancak göz, kulak, ağız, burun gibi vesaitin açılmasıyla olur. Bu vesait, Allah’ın halk ve icadıyla olur. İnsanın eli, kesb ve ihtiyarında yalnız o vesaiti açmaktır.
