ders almakla, içtihadlara zemin teşkil eden yüksek istidatlar vücuda gelirdi.

   Şimdi ise, fikir ve kalblerin teşettütü, inayet ve himmetlerin zafiyeti, insanların siyaset ve felsefeye ibtilâ ve rağbetleri yüzünden bütün istidatlar fünun-u hazıra ve hayat-ı dünyeviyeye müteveccihtir. ahkâm-ı diniyeye sarfedilecek müstakim bir içtihad yoktur.

   Dördüncüsü: İçtihad kapısından İslâmiyete girip mesailini genişlendirmeğe meyleden adamın maksadı, zaruriyata imtisal ile takva ve kemale mazhariyet ise güzeldir. Amma zaruriyatı terk ve hayat-ı dünyeviyeyi, hayat-ı uhreviyeye tercih eden adam ise, onun içtihada meyli, meylü’t-tahripdir. Tekliften çıkıp kaçmak için bir yol bulmaktır.

   Beşincisi: Her şeyin, her hükmün vücuda gelmesi bir illete binaen olduğu gibi, bir maslahata dahi tabidir. Fakat maslahat illet değildir, ancak tercih edici bir hikmettir. Bu zamanın efkârı, bizzat saadet-i dünyaya müteveccihtir. Şeriatın nazarı ise, bizzat saadet-i uhreviyeye müteveccih olup, bittabi dünyaya da nazırdır. Çünkü, dünya ahirete vesiledir.

   Umumî bir beliyye olan ve nasın ona müptelâ olduğu çok işler vardır ki zaruriyattan olmuştur. O gibi işler sû-i ihtiyar ile gayr-i meşru meyillerden doğmuş olduklarından, mahzuratı ibahe eden zaruriyattan değildir. Ve ruhsat ve müsaade-i şer’iyenin şümulüne dahil olamazlar. Meselâ: Bir adam sû-i ihtiyarıyla haram bir tarzda kendini sarhoş etse, hâl-i sekirde yaptığı tasarrufatta mazur olamaz. Bu zamanda bu gibi içtihadlar, semavî değil, ancak arzî içtihadlardır. Bu gibi içtihadlar ile Hâlik-ı semavat ve arzın hükümlerinde yapılan tasarrufat merduttur.

   Meselâ: Bazı gafiller, hutbenin Türkçe okunmasını istihsan ediyorlar ki, halkın bilhassa siyasi ahvalden haberleri olsun. Halbuki bu gibi ahval-i  siyasiye yalandan, hileden, şeytanî fikirlerden hâlî değildir. Hutbe makamı ise, ahkâm-ı ilâhiyenin tebliği için ittihaz edilmiş bir makamdır.