Dördüncüsü: Ale’l-ekser münafıklar ehl-i kitabdan oldukları için, şeytani bir zekâ sahipleri olup, daha hilekâr, daha desiseci olurlar. İşte bu durumdaki münafıklar hakkında itnab, yani tatvil-i kelâm ayn-ı belâgattır.
Bu ayetin kelimeleri arasındaki münasebetlere gelelim:
مِنَ النَّاسِ car ve mecruru مَنْ kelimesine haber olduğu takdirde şöyle bir sual varid olur ki: “Münafıkların nâstan oldukları bedihidir. Bu, hüküm malumu ilâm etmekten ibaret kalır?”
Elcevap: Malumdur ki, bir hüküm bedihî olduğu zaman, o hükmün lazımı kasd edilir. Burada kasd edilen, o hükmün lazımı olan taaccübdür. Sanki, Kur’an-ı Azimüşşan zımnen, “Münafıkların nâstan oldukları acib bir şeydir” diyerek, halkı taaccüb etmeye davet etmiştir. Zira, insan mükerremdir. Mükerrem olan insan, nifaka tenezzül etmez.
Sual: Madem ki مِنَ النَّاسِ haberdir; ne için مَنْ üzerine tekaddüm etmiştir?
Elcevap: Madem ki o hükümden taaccüb kasd edilmiştir; taaccüb-ü inşaînin şe’ni, kelâmın evvelinde bulunmaktır. Sonra, nâs tabirinden birkaç letaif çıkıyor:
Birincisi: Kur’an’ın, münafıkların şahıslarını tayin etmeyerek umumî bir sıfatla onlara işaret etmesi, Resul-ü Ekremin (a.s.m.) siyasetine daha münasiptir. Zira münafıkların şahıslarının tayini ile kabahatleri yüzlerine vurulsa idi, mü’minler nefsin desisesiyle vesveseye düşerlerdi. Halbuki vesvese havfa, havf riyaya, riya nifaka müncer olur. Ve keza, eğer Kur’an onları tayin ile takbih etse idi, “Resul-ü Ekrem (a.s.m.) mütereddittir, etbaına emniyeti yoktur” denilecekti. Ve keza, bazen kötülük ifşa edilmese tedricen zail olması ihtimali vardır. Fakat, teşhir edildiği takdirde kötülüğü yapan kimsenin hiddetini tahrik eder, fenalığı daha fazla yapmasına bais olur. Ve keza, nâs gibi umumî bir sıfatın nifaka münafi olması, hususî sıfatların daha ziyade münafi olmasına delâlet eder. Zira insan mükerremdir; bu gibi rezaleti işlemek, insaniyetin şanından değildir. Ve keza, nâs tabiri nifakın bir taife veya bir tabakaya mahsus olmayıp, hangi taife olursa olsun insan nev’inde bulunmasıdır. Ve keza, نَاسْ tabiri, nifak bütün insanların haysiyet ve şereflerini
