gelmesiyle olur; yoksa, bu varlık adem sayılır ve her şey abesiyete tahavvül eder. Halbuki, abes ve israf gibi bâtıldan pak ve münezzeh olduğunu, şu   مَا خَلَقْتَ هٰذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ   kelâmıyla ilâm ve talim eden  Zat-ı Zülcelâl, sözüne nasıl muhalefet eder?

   Dördüncü Bürhan: Üçüncü Bürhanı izah eder. Bütün fenlerin şehadetiyle, fıtratta israf yoktur. Eğer insan-ı ekber denilen âlemdeki hikmetleri idrakten âciz isen, âlem-i asgar denilen insandaki nüktelere, hikmetlere dikkat et. Evet, fenn-i menafiü’l-azanın şerh ve beyan ettiği vecihle, insanın cisminde, her birisi bir menfaat için takriben iki yüz küsur kemik vardır; ve her birisi bir faide için, altı bin damar vardır; ve hüceyrata hizmet eden yirmi dört bin mesame ve pencere vardır. O hüceyratta cazibe, dafia, mümsike, musavvire, müvellide namiyle, her birisi bir maslahat için, beş kuvvet çalışıyor. Âlem-i asgar böyle olsa, insan-ı ekber ondan geri kalır mı! Ruha nisbeten ehemmiyetsiz olan cesed bu derece israftan uzak bulunsa, ne suretle cevher-i ruhla âsârında, emellerinde, efkârında ve maneviyatında israf olur? Çünkü, saadet-i ebediye olmasa, bütün maneviyat kurur. O hakikatler, israf memleketine kaçarlar. Acaba dünya kadar kıymetli olan bir cevhere malik olmakla, hem daima onun zarfını ve gılâfını muhafaza ettikten sonra, o cevheri birdenbire yere vurup kırmak ihtimali var mıdır. Hangi akıl kabul eder? Hem bir şahsın bünyesindeki kuvvet, azasındaki sıhhat, istidadındaki kabiliyet, o şahsın yaşayışına ve tekemmülüne delil olduğu gibi, kâinatın ruhuna kadar nüfuz eden hakikat-i sabite ve devam ile yaşayışını îma eden intizamındaki kuvvet-i kâmile ve tekemmülüne giden nizamındaki kemal, acaba haşr-i cismanî yoluyla saadet-i ebediyeye delil olmaz mı? Zira intizamını ihtilalden ve bozulmaktan kurtaran, saadet-i ebediyedir. Ve tekemmüle vasıta olan da saadet-i ebediyedir ve o kuvveti inkişaf ettiren de saadet-i ebediyedir.

   Beşinci Bürhan: Evet, her nevi mahlukatta, bir nevi kıyametin ve bir çeşit haşrin tekrar ile vukua gelmekte devam etmesi, büyük kıyametin vukuuna ve geleceğine işarettir. Buna bir misal: Evet, haftalık saate bak; o saatte saniyeleri, dakikaları, saatleri, günleri sayan ibrelerden ve millerden saniyeleri