Şu sıfat, rahmeti ifade eden mâkabline neticedir. Zira, kıyametle, saadet-i ebediyenin geleceğine en büyük delil, rahmettir. Evet, rahmetin rahmet olması ve nimetin nimet olması, ancak ve ancak haşir ve saadet-i ebediyeye bağlıdır. Evet, saadet-i ebediye olmasa, en büyük nimetlerden sayılan aklın, insanın kafasında yılan vazifesini görmekten başka bir işi kalmaz. Kezalik, en lâtif nimetlerden sayılan şefkat ve muhabbet, ebedi bir ayrılık düşüncesiyle, en büyük elemler sırasına geçerler.
Sual: Cenab-ı Hakkın, her şeye malik olduğu bir hakikat iken, burada haşir ve ceza gününün tahsisi neye binaendir?
Cevap: Şu âlemin, insanlarca hakir ve hasis sayılan bazı şeylerine kudret-i ezeliyenin bizzat mübaşereti, azamet-i ilâhiyeye münasip görülmediğinden, vaz’ edilen esbab-ı zâhiriyenin o gün ref’iyle, her şeyin şeffaf, parlak iç yüzüyle tecelli edip Sâniini, Hâlikını vasıtasız göreceğine işarettir.
يَوْم tabiri ise, haşrin vukuunu gösteren emarelerden birine işarettir. Şöyle ki: Sâniye, dakika, saat ve günleri gösteren haftalık bir saatin millerinden birisi devrini tamam ettiği zaman, behemehal ötekiler de devirlerini ikmal edeceklerine kanaat hasıl olur. Kezalik, yevm, sene, ömr-ü beşer ve ömr-ü dünya için de tayin edilen manevî millerden birisi devrini tamam ettiğinde, ötekilerin de –velev uzun bir zamandan sonra olsun– devirlerini ikmal edeceklerine hükmedilir. Ve keza, bir gün veya bir sene zarfında vukua gelen küçük küçük kıyametleri, haşirleri gören bir adam, saadet-i ebediyenin (haşrin tulu-u fecriyle, şahsı bir nev’ hükmünde olan) insanlara ihsan edileceğine şüphe edemez.
دِينِ kelimesinden maksat; ya cezadır, çünkü o gün hayır ve şerlere ceza verilecek bir gündür veya hakaik-i diniyedir, çünkü hakaik-i diniye o gün tam manasıyla meydana çıkar ve daire-i itikadın daire-i esbaba galebe edeceği bir gündür. Evet, Cenab-ı Hak, müsebbebatı, esbaba bağlamakla, intizamı temin eden bir nizamı kâinatta vaz’ etmiş. Ve her şeyi, o nizama müraat etmeye ve o nizamla kalmaya tevcih etmiştir. Ve bilhassa insanı da o daire-i esbaba müraat ve merbutiyet etmeye mükellef kılmıştır.
