Birinci Nokta: Aşağıda beyan edildiği gibi, hayatın öyle bir hasiyeti vardır ki; hayat cüz’ü küll, cüz’îyi küllî, ferdi nev’, mukayyedi mutlak, bir şahsı bir âlem gibi kılar. Binaenaleyh, tek bir insan, “Dünya benim evimdir. Dünyadaki enva benim kavmimdir ve benim aşiretimdir ve bütün eşya ile muarefem ve münasebetim vardır” diyebilir.

   İkinci Nokta: Bilirsin ki âlemde sabit bir nizam vardır, muhkem bir irtibat vardır ve daimi düsturlar, esaslı kanunlar vardır. Bu itibarla, âlem bir saat veya muntazam bir makine gibidir. Her bir çarkın, her bir vidanın, her bir çivinin; makinenin nizam ve intizamında bir hissesi ve makinenin netice ve faidelerinde bir tesiri olduğu gibi, ehl-i hayat için ve bilhassa beşer için de bir faidesi var.

   Üçüncü Nokta: Aşağıda işiteceğin gibi, istifadede müzahemet ve münakaşa yoktur. Nasılki Zeyd diyebilir ki, “Şems benim lambamdır, dünya benim evimdir”; Amr de öyle diyebilir ve aralarında münakaşa da olmaz. Evet, Zeyd, meselâ dünyada tek farz edilirse, istifadesi nasılsa, bütün insanlar içinde iken istifadesi yine öyledir; ne fazla olur, ne noksan. Yalnız gâreyn’e ait olan kısım müstesnadır. Zira, yiyecek, içecek vesaire şeylerde münakaşa olur.

   Dördüncü Nokta: Âlem için tek bir yüz, bir cihet değil, pek çok umumî ve muhtelif vecihler vardır. Ve faideleri temin eden kesretle umumî ve mütedahil, yani birbiri içinde cihetler vardır. Ve istifade yollarının da envaen türlü türlü tarikleri vardır. Meselâ, senin güzel bir bahçen vardır. O bahçe bir cihetten senin istifadene tahsis edildiği gibi, diğer bir cihetten de halkı faidelendirir. Meselâ, o bahçenin hüsnüne, güzelliğine her bakan, bir zevk alır, bir inşirah peyda eder; bunda bir mâni yoktur. Kezalik, insanın beş zâhirî, beş bâtınî olmak üzere on tane hassası ve duygusu vardır. İnsan, bu duygularıyla ve keza cismiyle, ruhuyla, kalbiyle dünyanın her bir cüz’ünden istifade edebilir; mâni yoktur.

  Beşinci Nokta: Bu ayetle diğer bazı ayetlerden anlaşılıyor ki, bu büyük dünya insan için yaratılmıştır ve yaratılışında insanın istifadesi ille-i gaiye olarak nazara alınmıştır. Halbuki, arzdan pek büyük olan Zühal’in, meselâ, beşeri faidelendiren yalnız ziyneti ve zaif bir ziyasıdır. Bu cüz’î faide için ne suretle beşer ona ille-i gaiye olur?