İkinci Mesele:   فَاَحْيَاكُمْ   düğümünü açıyor.

   Evet hayat, kudret-i ezeliyenin en büyük ve en ince ve en acib bir mucizesidir ve bütün nimetlerden üstündür ve mebde ve meadin bürhanlarından en zâhir bürhandır.

   Evet, hayat nev’ilerinin en ednası nebat hayatıdır. Hayat-ı nebatiyenin başlangıcı, çekirdekte veya habbede hayat düğümünün uyanıp açılmasıdır. Bunun keyfiyeti o kadar zâhir, o kadar umumî, o kadar me’luf iken, zaman-ı Âdem’den şimdiye kadar hikmet-i beşerden ve felsefesinden gizli kalmıştır. İşte hayatın ne derece ince olduğu anlaşıldı.

  Ve keza, hayatı olmayan bir cisim, en büyük bir dağ da olsa tektir, yetimdir, mekânından başka bir şeyle münasebeti yoktur. Lâkin bal arısı gibi küçük bir cisim, hayata mazhar olduğu zaman, bütün kâinatla münasebettar olur ve her şeyle alışveriş yapar; hatta diyebilir ki, “Kâinat benim mülkümdür, benim yerimdir.” Kâinatın her tarafına gider, havassıyla tasarruf eder, bütün eşya ile kesb-i muarefe eder. Bilhassa hayat-ı insaniye tabakasına çıkan hayat, aklın nuruyla âlemleri gezmiş olur. Âlem-i cismanide tasarruf ettiği gibi, âlem-i ruhanide gezer, âlem-i misale seyahat eder. Kendisi o âlemleri ziyarete gittiği gibi; o âlemler de, onun ruhunun ayinesinde temessül etmekle, iade-i ziyaret etmiş gibi olurlar. Hatta insan, “Âlem, Allah’ın fazlıyla benim için halk olunmuştur” diyebilir.

   Hayat-ı insaniye, her birisi çok tabakalara şamil olarak, hayat-ı maddiye, hayat-ı ruhaniye, hayat-ı maneviye, hayat-ı cismaniye gibi nev’ilere ayrılır, inbisat eder. Demek, ziya, renk ve cisimlerin görünmesine sebep olduğu gibi; hayat da mevcudatın kâşifi ve sebeb-i zuhurudur. Evet, hayat bir zerreyi bir küre gibi yapar. Ashab-ı hayatın her birisi, “Âlem benimdir” diyebilir; aralarında müzahame ve münakaşa da olmaz. Müzahame ve münakaşa yalnız nev-i beşerde olur. İşte hayatın ne büyük bir nimet olduğu anlaşıldı. 

  Ve keza, câmid, dağınık bazı zerrelerin birdenbire bir vaziyetten çıkıp, makul bir sebep olmadığı hâlde diğer bir vaziyete girmesi, Sâniin vücuduna zâhir bir delildir. Hatta, hayat, hakikatlerin en eşrefi, en temizidir; hiçbir cihetle hısseti yoktur, çirkin bir lekesi yok. Hayatın dışı da, içi de,