belâgat kanunlarına muvafık ve Cenab-ı Haktan hak olduğunu tasdik eder. Fakat her kim nefsinin emri altında mümkinatı nazara alarak bakarsa, şüphesiz vehimler onu havalandırır, dalâletin bataklığına atar.
Bu iki taife insanların meseli, iki şahsın meseline benzer ki; onlardan birisi yukarıya, diğeri aşağıya gider. Her ikisi de pek çok su arklarını görürler. Yukarıya giden şahıs, doğru, çeşmenin başına gider, suyun menbaını bulur; tatlı, temiz bir su olduğunu anlar. Sonra o çeşmeden teşaub edip dağılan bütün arkların temiz ve tatlı olduklarına hükmeder ve hangi ark’a tesadüf ederse, tatlı ve temiz olduğunda tereddüt etmez. İşte bu itibarla, kendisine vehimler tasallut etmezler. Aşağıya giden öteki şahıs ise, arklara bakar; suyun menbaını göremediğinden, her rast geldiği ark suyunun tatlı olup olmadığını anlamak için delilleri, emareleri aramaya mecbur olur. Bundan dolayı vehimlere maruz kalır. Edna bir vehim, o kafasızı yoldan çıkarır. Yahut, o iki taifenin misali, ellerinde bir ayine bulunan iki şahsın misaline benzer ki; birisi ayinenin şeffaf yüzüne bakar, içinde kendisini gördüğü gibi çok şeyleri de görebilir; öteki adam ise, ayinenin renkli yüzüne bakar, bir şey anlayamaz.
Hülâsa: Allah’ın sun’una, ef’aline, kelâmına, temsilâtına, üsluplarına, –inayet ve rububiyetini mülâhaza etmekle beraber– Allah’ın canibinden bakmak lâzımdır. Bu bakış da, ancak nur-u imanla olur. Bu itibarla vehimler olsa bile, ancak örümcek ağının kıymet ve kuvvetinde olur. Eğer mümkinat cihetinden cüz’î fikriyle müşteri nazarıyla bakarsa, zaif bir vehim bile onun nazarında bir dağ gibi olur. Cudi Dağını gözün rü’yetinden meneden sineğin kanadı gibi, zaif, küçük bir vehim de, hakikati onun gözünün görmesinden setreder.
وَاَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا (ilâ âhir...)
Bu cümlenin evvelki cümle ile cihet-i irtibatı:
Evet, temsilât-ı Kur’aniyedeki hikmeti fehmetmek için Allah canibinden nur-u imanla bakmak lâzım olduğuna evvelki cümle ile işaret edilmiştir. Bu cümlede ise, mezkûr temsilâttaki hikmetin adem-i fehmini intac eden ve aynı zamanda evham ve bahaneler yuvasına giden yol gösterilmiştir. Şöyle ki:
