Eğer Cenab-ı Hak beşere i’tâ edeceği malumatı beşerin terazisiyle tartıp vermezse, beşer, katiyen ne bakar ve ne de alır. Çünkü, beşer ancak alışmış olduğu terazisinin dilinden anlar, bu fennî terazilerin dilinden anlamaz.

 Sual: Hakikaten, eşyanın hakareti, hısseti kudretin azametine, kelâmın nezahet ve nezaketine münafidir?

 Cevap: Bazı şeylerde veya işlerde görünen hakaret, çirkinlik, eşyanın mülk cihetine aittir. Yani dış yüzüne nazırdır ve bizim nazarımızda öyle görünür. Ve bunun için, eşya ile yed-i kudret arasına perde olarak esbab-ı zâhiriye vaz’ edilmiştir ki, sathî nazarımızda yed-i kudret’in o gibi eşya ile mübaşereti görünmesin. Fakat melekût ciheti, yani içyüzü ise şeffaf ve yüksektir. Kudretin taallûk ettiği bu cihette hiçbir şey kudretin taallûkundan hariç değildir. Evet, azamet-i ilâhiye esbab-ı zâhiriyenin vaz’ını iktiza ettiği gibi, vahdet ve izzet-i ilâhiye de kudretin bütün eşyaya şümulünü ve kelâmın her şeye ihatasını iktiza ederler. Maahaza, bir zerre üstünde zerreler ile yazılan bir Kur’an, sahife-i semada yıldızlar ile yazılacak Kur’an’dan, hüsünde (güzellik) aşağı değildir. Ve keza ^(Haşiye) , bir sivrisineğin yaratılışı, sanatça filin hilkatinden dûn değildir. Kelâm sıfatı da aynen kudret sıfatı gibidir. Bir çocukla konuşup söz anlatmak, bir feylesofla konuşmaktan aşağı değildir.

 Sual: Şu temsillerde görünen hakaret-i zâhiriye neye aittir?

 Cevap: O gibi haller temsil getirene ait değildir, ancak mümessel-i leh’e aittir; yani, kime ve ne şeye temsil getirilmişse, ona aittir. Zaten kelâmın güzelliği, belâgatı, mümessel-i leh’e mutabakatı nisbetindedir. Evet, bir padişah bir çobana, çobanlara mahsus bir aba, bir palto ve kelbine de bir kemik verirse, “Padişah iyi yapmadı” diye kimse itiraz edemez. Çünkü her şeyi layıkına vermiştir. Binaenaleyh, mümessel-i leh ne kadar hakir olursa, temsili de o kadar hakir olur; ve ne kadar büyük olursa, temsili de o kadar büyük olur. Evet, sanemler pek âdi, hakir olduklarından,