Mukaddime

   Bu ayet, mâkabliyle beraber kıyamete, haşre işaret eder. Binaenaleyh, bu meselede nazara alınacak Dört Nokta vardır.

   Birincisi, âlemin imkân-ı harabiyetiyle ölümüdür.

   İkincisi, harabiyetin vukua gelmesidir.

   Üçüncüsü, tamir ve ihyasıdır.

   Dördüncüsü, tamirinin imkânı ve vukuudur.

   Evvelâ: Harabiyet-i âlem imkân dairesinde olup olmadığından bahsedeceğiz.

   Evet, âlemde tekâmül kanunu vardır. Bu kanuna tabi olan, neşv ü nema kanununa dahildir. Bu kanuna dahil olanın bir ömr-ü tabiisi vardır. Ömr-ü tabiisi olanın, ecel-i fıtrîsi vardır; ecelin pençesinden kurtulamaz. Evet, kâinatın ihtiva ettiği envaın ve bu envaın ihata ettiği efradın kısm-ı ekserisi bu kanunlara tabidirler. Binaenaleyh, âlem-i sağir denilen insan, ölümden ve harabiyetten kurtulamadığı gibi; insan-ı kebir denilen âlemin de ölümden necatı yoktur. Ve keza, kâinatın bir ağacı ölümden, dağılmaktan halâs olmadığı gibi; şecere-i hilkatten olan kâinat silsilesinin de harabiyetten kurtuluşu yoktur. Evet, eğer kâinat, ömr-ü fıtrîsinden evvel haricî bir tahribata veya Sânii tarafından bir hedm ve kıyamete maruz kalmasa bile, fennî bir hesap ile kâinatın öyle bir günü gelecektir ki,  

      اِذَا السَّمَۤاءُ انْشَقَّتْ   *   وَإِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ   *   اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ

  gibi ayetlere mâsadak olacaktır ve insan-ı kebir denilen koca kâinat, şu boşluğu sekeratının bağırtılarıyla dolduracaktır.