yaptıkları o muntazam hareketlerini gören bir vahşinin, “Aralarındaki o nizamı idare edip birbiriyle bağlayan ip gibi bir şey mevcuddur” diye vahşice ettiği vehme benzer. Binaenaleyh, vicdanı ve aklı vahşi olan bir adam, sathî ve tebeî bir nazarla devam ve istimrarını muhafaza eden tabiatın müessir bir mevcud-u haricî olduğuna ihtimal verebilir.

   Hülâsa, tabiat Allah’ın sanatı ve şeriat-ı fıtriyesidir; nevamis ise onun meseleleridir, kuva dahi o meselelerin hükümleridir.

   Tevhide geçiyoruz. Kur’an-ı Kerim, Sâniin vahdetine dair delillerden hiçbir şey terk etmemiştir. Bilhassa, “Arz ve semada Allah’tan başka ilâhlar olmuş olsa idiler, şu görünen intizam fesada uğrardı” manasında olan,   لَوْ كَانَ فِيهِمَۤا اٰلِهَةٌ اِلاَّ اللّٰهُ لَفَسَدَتَا   ayetinin tazammun ettiği bürhanü’t-temanü, Sâniin vahid ve müstakil olduğuna kâfi bir delildir; ve istiklâliyet, uluhiyetin zati bir hassası ve zaruri bir lâzımı olduğuna nurlu bir bürhandır.

   Ey arkadaş! Bahsinde bulunduğumuz ayetin evvelinde bulunan   اُعْبُدُوا   emri, İbn-i Abbas'ın tefsirine nazaran, insanları tevhide davet eden bir emirdir. Ve aynı zamanda bu ayet, heyet-i mecmuasıyla tevhide işaret eden pek lâtif ve güzel bir bürhanı tazammun etmiştir. Şöyle ki:

   Nev-i beşer ile sair hayvanatın medar-ı maişetleri olan semeratın tevlidi için, arz ile sema arasındaki muavenet ve münasebetleri ve âsâr-ı âlemin birbirine müşabehetleri ve etraf-ı âlemin birbiriyle kucaklaşmaları ve birbirinin elini tutup ihtiyaçlarını temin etmeleri ve yekdiğerinin sualine cevap verip yardımına koşmaları ve tamamıyla bir nokta-i vahideye bakmaları ve bir nazzam-ı vahidin mihveri üstünde hareket etmeleri gibi halleri havi olan böyle garip bir makine, sahip ve saniinin bir olduğuna kat’î bir şehadetle ilân etmekle, “Her bir şeyde, Sâniin vahdetine delâlet eden bir ayet ve bir alâmet vardır.”  manasında olan şu beyitle tanin-endaz oluyorlar:

وَفِى كُلِّ شَىْءٍ لَهُ اٰيَةٌ تَدُلُّ عَلٰى اَنَّهُ وَاحِدٌ

   Ey arkadaş! Sâni-i Zülcelâl, vahid ve vacibü’l-vücud olduğu gibi, bütün sıfât-ı kemaliye ile de muttasıftır. Zira, âlemde ve masnuatta bulunan kemalât