Ey arkadaş! Kâinatın sahifelerinde delilü’l-inaye ile anılan nizama ait ayetleri okuyamadı isen, sıfât-ı kelâmdan gelen Kur’an-ı Azimüşşanın ayetlerine bak ki; insanları tefekküre davet eden bütün ayetleri, şu delilü’l-inaye’ yi tavsiye ediyorlar. Ve nimetleri ve faideleri sayan ayetler dahi, delilü’l-inaye denilen o yüksek nizamın semerelerinden bahsediyorlar. Ezcümle, bahsinde bulunduğumuz şu ayet   اَلَّذِى جَعَلَ لَكُمُ اْلاَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَۤاءَ بِنَآءً وَاَنْزَلَ مِنَ السَّمَۤاءِ مَۤاءً فَاَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ   cümleleriyle, o nizamın faidelerini ve nimetlerini koparıp insanlara veriyorlar.

   Delil-i ihtiraî: Mezkûr ayetin Sâniin vücud ve vahdetine işaret eden delillerinden biri de   اَلَّذِى خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ   cümlesiyle işaret ettiği delil-i ihtiraî’ dir. Delil-i ihtiraînin hülâsası şöyle izah edilebilir:

   Cenab-ı Hak, hususî eserlerine menşe ve kendisine layık kemalâtına mehaz olmak üzere, her ferde ve her nev’e has ve müstakil bir vücud vermiştir. Ezel cihetine sonsuz olarak uzanıp giden hiçbir nev’ yoktur. Çünkü, bütün enva imkândan vücub dairesine çıkmamışlardır. Ve teselsülün de bâtıl olduğu meydandadır. Ve âlemde görünen şu tegayyür ve tebeddül ile, bir kısım eşyanın hudûsu, yani yeni vücuda geldiği de göz ile görünüyor. Bir kısmının da hudûsu zaruret-i akliye ile sabittir. Demek, hiçbir şeyin ezeliyeti cihetine gidilemez.

   Ve keza, ilmü’l-hayvanat ve ilmü’n-nebatatta isbat edildiği gibi, envaın sayısı iki yüz bine baliğdir. Bu nev’ler için birer âdem ve birer evvel baba lâzımdır. Bu evvel babaların ve âdemlerin daire-i vücubda olmayıp, ancak mümkinattan olduklarına nazaran, behemehal vasıtasız, kudret-i ilâhiyeden vücuda geldikleri zaruridir. Çünkü, bu nev’lerin teselsülü, yani sonsuz uzanıp gitmeleri bâtıldır. Ve bazı nev’lerin başka nev’lerden husule gelmeleri tevehhümü de bâtıldır. Çünkü, iki nev’den doğan nev’, ale’l-ekser ya akimdir veya nesli inkıtaa uğrar; tenasül ile bir silsilenin başı olamaz.